Nog even over de eerste journaalleader

Het NOS journaal viert haar 60-jarig jubileum. Op de NOS site en op televisie zijn deze week verschillende terugblikken en artikelen te zien. Kijk bijvoorbeeld hier de aflevering van De reuni (KRO, 3-1-2016) terug waarin componist Stephen Emmer vertelt over de journaal-tune en waarin Patrick Lodiers de originele ‘journaal-gong’ een lel geeft.

Helaas mocht dat niet bij de opening van de tentoonstelling Show me the news die ik voor Museum Hilversum bedacht en samenstelde. Misschien had ik iets harder aan moeten dringen bij de conservator van het Tropenmuseum die de gong in bruikleen gaf… Maar ik was eigenlijk al blij dat hij überhaubt gevonden was. Want dat dit muziekinstrument jarenlang het herkenningsgeluid voor het journaal dienst had gedaan (niet de gong zelf natuurlijk, maar een geluidsopname op plaat), stond natuurlijk nergens in hun catalogus vermeld.

Gelukkig wist de conservator nog iemand op te sporen die in 1995 had geholpen toen Stephen Emmer (componist), Geert van Ooijen (grafisch ontwerp) en Dirk Debou (decor) de ‘come-back van de gong’ als adagium van de nieuwe journaal vormgeving kozen en daarvoor het geluid van die oude, orginele journaalgong nodig hadden. De nieuwe opname viel een beetje tegen, er zat volgens Emmer een scheur in de gong, maar hij wist er met wat handigheid weer een indrukwekkend geluid van te maken.

Maar even terug naar die eerste leader. De anekdote over de benen van de balletdanseres die Lodiers aanhaalt, is bekend en kenmerkend voor de moeizame relatie tussen de omroepverenigingen en de journaalredactie: de benen gingen er uit op last van de NCRV en zijn maar één keer uitgezonden. Het waren immers de omroepverenigingen die bepaalden hoe het journaal er uit zag en de NCRV vond blote benen zeer onchristelijk.

Er zijn bij mij wat vraagtekens bij dit mooie verhaal gerezen. Werd de leader inderdaad direct al na de eerste uitzending aangepast, kon de prille journaal redactie zó snel een een andere leader maken? En hoe zag de ‘beenloze’ journaal-leader er eigenlijk uit? Er is weinig beeldmateriaal om op af te gaan, alleen van de allereerste NTS Journaal uitzending – mét benen – is een telerecording gemaakt (hier te zien), verder zijn er alleen nieuwsitems bewaard gebleven en niets van de uitzendingen zelf.

De notulen van het Dagelijks Bestuur (DB) van de NTS en van de Televisie Coördinatie Commissie (TCC), opgeslagen bij het Nationaal Archief (Nederlandse Omroepstichting, nummer toegang 2.25.70, inventarisnummer 121) geven iets meer opheldering. Het DB bestaat uit afgevaardigden van de omroepverenigingen die tezamen de leiding hebben over de NTS en de TCC is een commissie onder voorzitting van NTS commissaris Rengelink waarin de hoofden van de televisie-secties van de omroepverenigingen zitting hebben. De TCC signaleert in de regel de misstanden en problemen waarop het DB reageert met beleid en besluiten.

Op 7 januari, twee dagen na de uitzending komt de TCC bij elkaar. Enkele leden vinden de leader van het NTS journaal ‘niet volledig geslaagd’, met name de ballet scene noemt men ‘minder gelukkig’. Na ‘ampele discussie’ is men het over eens dat het NTS journaal voortaan zonder leader uitgezonden moet worden. Enkele dagen later bespreekt het DB de kwestie journaal-leader: er zal een nieuwe leader moeten komen. Als dat op korte termijn niet mogelijk blijkt, dat moeten alleen de laatste twee ‘flitsen’ vervangen worden. Het is niet duidelijk welke ‘flitsen’ men bedoeld, want de laatste twee flitsen zijn namelijk de zwemsters en de koets van Prinsjesdag. Dat kan een vergissing zijn, maar mogelijk waren er naast de ‘balletbenen’ ook bezwaren tegen de zwemsters en/of het koningshuis. Het DB besluit de leader te behouden tot er een nieuwe is, en die moet uiterlijk binnen drie weken gereed zijn.

Drie weken worden drie maanden. Eind 19 maart 1956 wordt gemeld in de vergadering van het DB dat de nieuwe leader nog dezelfde maand gereed komt. Het blijft daarna stil. Pas op 23 september 1957 staat het onderwerp weer op de agenda. Het DB wordt ongeduldig en vraagt zich af hoe hoe het met de vorderingen staat voor de nieuwe leader. Ze dringen er op aan dat deze moet nu eindelijk moet worden gerealiseerd. Er is dus tussentijds niets aangepast, zo lijkt het tenminste.

Ergens tussen 23 september 1957 en 28 mei 1958 gebeurt het dan eindelijk: de journaal-leader is aangepast. Bewijs hiervoor komt niet uit de notulen maar uit een ingezonden brief aan De Telegraaf. Ene E. Beffie reageert op de polemiek over het wel of niet in beeld komen van de weerman. Een zaak van ondergeschikt belang vondt deze tv-kijker, want de leader, dat is het échte probleem waarvan de kijker verlost moet worden. Beffie schrijft: “Die modderbak stort zijn inhoud nu al maanden lang in mijn huiskamer, ik ben er misselijk van om nog maar te zwijgen van de heren met de camera, de microscoop, het vliegtuig, de Ridderzaal en de badende juffrouwen” (Koninklijke Bibliotheek, De Telegraaf, 28-5-1958).

Geen woord dus over de blote ballet benen. Beffie noemt verder twee flitsen die niet in de allereerste journaal-leader zitten, namelijk ‘de Ridderzaal’ en ‘heren met een camera’. Het is dus waarschijnlijk zo gegaan: de blote benen zijn op last van de NCRV vervangen door ‘mannen met camera’ en de koninklijke koets is op last van een minder koningsgezinde omroepvereniging als bijvoorbeeld de VARA vervangen door beelden van de Ridderzaal. En dat alles is zo eind 1957/begin 1958 gebeurd. Nu maar hopen dat iemand eens de beenloze journaal-leader uit het archief opduikt, dan weten het zeker.

Of de brief van E. Beffie er iets mee te maken heeft weet ik niet, maar in de loop van 1958 verdwijnt deze journaal-leader van het scherm. Snelheid en soberheid is blijkbaar het nieuwe mantra want de nieuwe leader duurt maar enkele seconden. De leader toont de programmatitel en als ‘tune’ klinkt alleen nog het geluid van de gong. Dat deze leader zo kort is lokt geen ingezonden brieven uit en blijft heel lang in gebruik. Op den duur vormt de geringe lengte van deze leader wel een probleem achter de schermen als er zo vanaf 1966 af en toe een nieuwslezer in beeld komt. Die nieuwslezer moet namelijk zijn of haar plaatsje in de studio delen met omroepster en bloemstuk van dienst. “Dat was heel hectisch,” herinnert presentator Rien Huizing zich; “zodra de televisieomroepster had aangekondigd dat het Journaal begon, moest ik razendsnel op haar stoel gaan zitten, werd er gauw een wereldbol opgehangen (…)” (Rien Huizing in Iconen van het NOS Achtuurjournaal, 2012). En dat dus allemaal tijdens die paar seconden ‘boooiiiinnnng’.

Pas eind jaren tachtig begint het journaal zich serieus bezig te houden met presentatie en vormgeving. Het ontwerpen en componeren van de journaal-leader en -tune wordt een van de meest prestigieuze en gewilde opdrachten voor ontwerpers en componisten, die daar in nauwe samenwerking vorm aan geven. Was dat ook in 1956 al zo? De tune voor de eerste NTS journaal leader werd gecomponeerd door Dolf van der Linden, een bekende componist en dirigent van wat men destijds ‘lichte muziek’ noemde. Van de journaaltune bestaat nog de bladmuziek met daarbij aantekeningen die mogelijk verwijzen naar de filmfragmenten die men op het oog had. Zo is te lezen: ‘gezin auto’, ‘motorgeronk vliegtuig’ en ‘vertrek vliegtuig’. Er was dus sprake van enige coördinatie tussen de filmflitsen  – vermoedelijk geselecteerd door hoofdredacteur Carel Enkelaar, tweede man Roel Renssen en/of filmcutter Ton Majoor van Multifilm – en de componist om er een mooi op elkaar afgestemd geheel van te maken.

Was daar ook een ontwerper bij betrokken? Het is niet onmogelijk dat Ton Majoor zelf de titelkaarten maakte en bij Multifilm in Haarlem waar hij werkte waren zeker truc-filmers die zo’n animatie van zendstralen konden maken. Een andere mogelijk is dat het grafische werk door iemand van de NTS decorafdeling van Peter Zwart is gedaan. Zwart had in januari 1956 twee mensen onder zich die titelkaarten, grafiek en ‘animations’ konden vervaardigen (Cor Hermeler en Jan van der Does) en zelf had hij jaren eerder al herkenningsbeelden gemaakt voor een aantal omroepverenigingen (waaronder VARA). Tot op heden is er geen storyboard, ontwerptekening of opdrachtformulier voor de NTS journaal leader opgedoken, dus deze laatste vraag blijft helaas voorlopig onbeantwoord.

NOS Journaal 1988

Ondertussen zal er hard gepitched worden voor de nieuwe leaders en tunes voor het NOS Journaal, maar hier kijken we nog even terug naar hoe het vroeger ook alweer was.

In 1988 ontwerpt Carlo Delbosq deze Journaal-leader. Hans van Woudenberg en Ronald Vierbergen werken er ook aan mee. Het Journaal is natuurlijk het paradepaardje van de NOS en die moeten er dus niet alleen goed uit zien, maar het liefs ook met de allernieuwste technieken gemaakt zijn. Zo werd de leader van 1985 (van Will Bakker) gemaakt met behulp van Antics Studio en die van 1987 (ook een ontwerp van Delbosq) op de Cubicomp. Die Cubicomp, en latere computers, werden weliswaar door de NOS aangekocht, maar hoe deze apparaten te bedienen was een tweede. Daardoor speelde de importeur van de Cubicomp, Jan Willem Doorenbos en zijn bedrijf The Frame, ook een grote rol in de totstandkoming van de eerste 3D tv-graphics die op deze computers tot stand kwamen.

De leader van 1988 werd gemaakt op een computer van het Franse Thompson Digital Images. Het water algoritme (de code om de textuur van water te renderen) was ontwikkeld door Michiel van Dam, een van de programmeurs bij Doorenbos’ tweede bedrijf Digital Visuals. Delbosq liet zich voor zijn ontwerp inspireren door de film 2001 A space odyssee (Stanley Kubrick, 1968) en met name het begin van de ‘Star Gate’ sequentie. De tune voor het Journaal werd gecomponeerd door Stephen Emmer, die ook verantwoordelijk was voor de NOS tunes van 1987, 1995 en 2005.

Het nieuws in het nieuw

De laatste restyling van het NOS journaal (van Martin Lambie-Nairn, Ed Elting en Stephen Emmer) is al weer zo’n 7 oud en het is dus weer tijd voor iets nieuws. RTL Nieuws kan niet achter blijven natuurlijk. In de Volkskrant van gisteren drie (!) artikeltjes hierover:

Hoofdredacteur: ‘Het NOS-journaal wordt helemaal anders’

Waarom moeten die NOS-leaders nou weer helemaal anders?

Nieuwe ‘look & feel’ voor RTL Nieuws komt er ook aan

En de Sigmund van vandaag:

Michel van Dijk maakte vandaag een mooie compilatie van oude NOS Journaals uit de periode 1975 tot 2001. Met daarin een zeldzaam fragment van het geflopte duopresentatie-experiment met chroma-key schrootjeswand anno 1985. De presentatoren (Fred Emmer en Elleke van Doorn) lijken er in ieder geval niet zo gelukkig mee.

Update symposium

De eerste sprekers hebben bevestigd, het programma van het symposium (en boekpresentatie) begint vorm te krijgen. Wie komen er?

Stephen Emmer, al ruim 25 jaar componist voor televisie, heeft met bijna alle motion graphic ontwerpers wel eens samengewerkt en is dus dé expert om een lezing te geven over het vakgebied.
Karin van der Heijden is expert op het gebied van vormgevers-archieven. Hoe bewaar je je werk, wat is er te doen aan de de continue verandering van dragers en bestandsformaten, welke rol kunnen archieven zoals Beeld en Geluid en het NAGO hierin spelen?
Frans Schupp schenkt daarna zijn werk aan het instituut en dat moet gevierd worden!

In de middag gaan drie ontwerpers met elkaar in gesprek, hun achtergrond, hun opvallendste werk, hun visie op de toekomst. Dit zijn Willem van den Berg, Lydia Pees en Danny Smit. Willem van den Berg begint als punker bij het anarchistische jongerenporgramma Neon, wordt daarna vaste vormgever bij de VPRO, daarna pioniert hij op de computer bij RTL4 en nu heeft hij al vele jaren letterlijk en figuurlijk ‘n Berg werk.


Lydia Pees
blijft na haar stage bij NOS grafisch ontwerp werken en werkt mee aan grote restylings als die van het NOS Journaal en Nederland 1. NOS grafisch ontwerp privatiseert en wordt onderdeel van Dutchview, het grootse audiovisuele productie bedrijf in Nederland. Sinds 2002 is ze hoofd van het Dutchview Creative Centre.

Danny Smit is van oorsprong opgeleid als animator, maar werkt zich bij Valkieser op tot een van de creative directors. Daarna beproeft hij zijn geluk in Engeland, waar hij bijvoorbeeld de vormgeving voor de UEFA-cup verzorgt. Daarna weer kleinschaliger aan het werk voor MTV Nederland. Na ontwerp bureau Karma geeft hij nu leiding aan Dare en Cape Rock.

 

We sluiten natuurlijk af met de presentatie van het boek Vorm van vermaak en een borrel.

Op 14 april dus, bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid op het mediapark in Hilversum. Van 12.30 tot 17.00. We hopen u te zien. Als u geen nog geen uitnodiging ontvangen heeft kunt u zich opgeven via symposium@beeldengeluid.nl. Zie ook: www.beeldengeluid.nl/vormvanvermaak.