Een vlotte tekenaar, wier illustraties en animaties in honderden televisieprogramma’s te zien waren. Ook de ontwerper van misschien wel het allerbekendste logo in Nederland. Johan Volkerijk werkte van 1962 tot 1993 op de Afdeling Grafisch Ontwerp van de de NTS/NOS. Hij is op 6 juli overleden.

Om met zijn bekendste werk te beginnen: het NOS-logo, in gebruik van 1969 tot met 2005. De Nederlandse Radio Unie en de Nederlandse Televisie Stichting werkten al uitvoerig samen en in 1969 kwam het tot een samensmelting in een nieuwe stichting, de Nederlandse Omroep Stichting (NOS). Dat vereiste een nieuw logo. Men besloot om geen bureau van buiten te engageren, maar de opdracht intern uit te zetten. De NTS beschikte namelijk over een eigen afdeling die de grafisch verzorging van de televisie-uitzendingen tot taak had. Ze ontwierpen programmaleaders, aankondigingen, tussentitels, aftitelingen, illustraties voor programma’s, infographics voor nieuws- en actualiteitenrubrieken voor de NTS en de omroepverenigingen. Een aantal omroepverenigingen liet ook de grafische identiteit op televisie – denk aan logo, programmapromo’s, aankondigingen, storingskaart – door deze afdeling verzorgen. Maar een complete huisstijl, dat was nieuw voor deze afdeling.

Er werd een wedstrijd uitgeschreven en alle NTS-ontwerpers konden meedoen. Volkerijk vertelde daarover toen we hem spraken voor het boek Vorm van vermaak in 2011: “Een grote jongen van reclamebureau was daarbij betrokken als adviseur, het bestuur koos mijn ontwerp. Ik was wel trots natuurlijk, maar de andere ontwerpen waren net zo goed, het was een beetje een loterij. Leuk hoor, maar wat een werk! Je moest zelf alles doen, er waren toen nog geen assistenten dus je moest zelf de werktekeningen maken. Ik weet nog dat ik -heel brutaal- vond dat die oude grijze Phillips wagens wit moesten worden met in het zwart het logo erop. Dat kon natuurlijk niet. En toen moest er heel snel een hele grote vlag gemaakt worden voor de opening, dat was hectisch, het lukte op het nippertje bij een zeefdrukkerij in Bussum.”

Het werd misschien wel het meest bekeken logo van Nederland, het was immers elke dag meerdere keren op de buis. Volkerijk werd er meerdere malen over geïnterviewd. Volkerijk: “Het is ook wel veel gejat, de Adformatie had een rubriek en daar kwam regelmatig iets voorbij dat wel erg op de NOS leek, daardoor geïnspireerd was. Wel begrijpelijk, er was alleen Nederland 1 en 2 een beetje creatieve ondernemer werd hierdoor geïnspireerd.” Als dank voor het extra werk kreeg hij een gratificatie van 500 gulden bovenop op zijn salaris.

Nieuwe gezichten
In 1962 kwam Volkerijk op de NTS afdeling Grafisch ontwerp te werken. Al vrij snel daarna maakte hij zijn debuut op de televisie. Omdat hij zo lekker vlot kon illustreren, werd hij uitgenodigd door de makers van Nieuwe gezichten (NCRV, 1963) om live in de studio portretten en aankondigingstitels te tekenen van de optredende nieuwe gezichten. En dat was hij zelf immers ook.

Alles grijs
Een aanzienlijk deel van het grafische televisiewerk in de jaren zestig was het bedrukken, kalligraferen en illustreren van titelrollen. De snelste manier om bewegende grafiek op de televisie te krijgen. Alles uiteraard in zwart, wit en grijstinten. Volkerijk maakte er vele, maar er bleef er (voor zover bekend) slechts één bewaard. Die ligt in de depots bij Beeld & Geluid en was voor liedjesprogramma Voor wie zing je vogel (1964, NCRV) waarin Gerard Cox liedjes zong van Jules de Corte. Als je goed kijkt zie je de gecorrigeerde fout, die op de televisie gelukkig volstrekt onzichtbaar was.

Er waren meerdere illustratoren in dienst op de afdeling Grafisch Ontwerp. Volkerijk vertelde: “Toen ik begon waren er Ton Holst, Hans Moolenaar, Walther Schoorel.” Er waren veel programma’s die behoefte hadden aan illustaties: bijbelprogramma’s bijvoorbeeld. Het was kostbaar en intensief om animatiefilms te maken, maar met wat in-camera effecten (een pan of zoom) en wat simpele live-animatie trucages (schuifjes en splitpennen) was op snelle en goedkope manier een aantrekkelijk programma te maken rond een bijbelvertelling waar toch wat beweging en/of diepte in zat.

Maar er werden wel degelijk animaties op film gemaakt, bijvoorbeeld voor de amusementsprogramma’s op de zaterdagavond. Volkerijk: “De eerste animatie die ik maakte was voor de Waauw show in 1964 met wat figuren en tekst. De ontwerpers hadden elk hun eigen voorkeur voor een filmstudio, ik ging vaak naar Rob Zimmerman, anderen naar Gomez.” De Waauw show was de hippe tienershow van de KRO, met een gedanste hitparade. Volkerijk: “Een andere mooie opdracht uit die tijd was voor een optreden van het Dutch Swing College. Decorontwerper Cor Hermeler vroeg illustraties aan mij en die blies hij heel groot op voor het decor.” Kortom, de illustraties van Volkerijk waren in verschillende programma-genres en op verschillende manieren inzetbaar.

Maar met voorschrijdende smaken en technieken werden het toch steeds meer de kinderprogramma’s waar illustratoren aan werkten. Volkerijk tekent voor AVRO-kinderprogramma’s, als Holle Bolle Boom, Bibelebons; voor School TV onder meer Hoe laat begint het schilderij?, Rekenen; veel Sesamstraat natuurlijk. Van een aantal programma’s verschenen boekjes. Vele tientallen illustraties maakte Volkerijk voor het Jeugdjournaal, waar het weer niet aan de hand van kaarten en grafieken getoond werd, maar met tekeningen die dichter bij de belevingswereld van kinderen staan.

Het is onmogelijk om een compleet overzicht te geven van Volkerijks werk, een aantal memorabele programma’s dan waarin zijn vlotte tekenkunsten naar voren kwam. In 1983 is Volkerijk als illustrator betrokken bij de vijfdelige schooltelevisieserie Sociale geschiedenis. Samen met de 12-jarige Birgitte bezoekt hij plekken in het land om meer te weten te komen over de levensomstandigheden in Nederland in de tweede helft van de negentiende eeuw. Daarbij staat de belevenissen van Claartje Haas, hoofdpersoon uit het boek 100 Jaar geleden van Het Schrijverskollektief centraal.

Voor U bevindt zich hier (AVRO, 4 delen 1985), een serie van Jan Renou met vier dichters over de sloop van een oude Philips-fabriekshal in Oss, maakt Volkerijk honderden tekeningen. De sloop van de fabriek en de bouw van een nieuwe wijk werd maar liefst vier jaar gevolgd en leidde tot een vierdelige serie in januari en februari van 1985 uitgezonden. “Dan kreeg ik een telefoontje, ‘je moet nu komen want de aannemer wil een muur slopen’, en dan ik snel daarheen om die muur te tekenen. Er was toen veel meer mogelijk, zoiets zou je nu niet meer kunnen maken”, aldus Volkerijk in 2011.

Volkerijk was naast illustrator ook ‘gewoon’ grafisch ontwerper en maakte talloze porgrammalogo’s en -leaders waar zijn signatuur minder uitgesproken was. Hij ging net als collega’s aan de slag met nieuwe videografische en later de digitale mogelijkheden. Robin Noorda bewaarde bovenstaande tekening die we ook in het boek Vorm van vermaak hebben afgedrukt. Volkerijk e-mailde toen hij deze illustratie in 2011 terug zag: “Het is altijd een verrassing om een tekening te zien die volledig uit het geheugen verdwenen is. Robin Noorda werkte in 1984 voor Antics Amsterdam. Mijn opdracht was de vormgeving voor AVRO-tv 1984, een nieuwe leader met titels en aankondigingen. De presentatie van mijn eerste ontwerp op film, werd door een speciale commissie enthousiast ontvangen. Het renderen (weergeven) op video ging echter traag, een ervaring die voor mij nieuw was, dus genoeg tijd voor deze tekening van Robin. Ik zat altijd te tekenen, heb heel veel collega’s op papier gezet. Robin deed er deskundig vanalles aan. Een half uur voor de middag uitzending kwam de videoband het mediapark opgereden, het eindresultaat had ik nog niet gezien. De reacties waren verdeeld.”

Volkerijk ontwierp nog een televisielogo voor de NCRV. Dit typografische embleem was in gebruik van 1971 tot 1978. In 1975 volgt een huisstijlopdracht van de VARA-tv, ditmaal wordt het een illustratief logo. Volkerijk vertelde: “Mijn ontwerp is in een speciale commissie getoond en goed bevonden. De bedoeling was dat de witte VARA haan gracieus stappend uit een gekleurde achtergrond, zelf ook van kleur kon veranderen. Ik had hem expres wit gemaakt zodat je ermee kon schakelen, het zag er fris uit. Maar ze hadden hem misschien liever rood gewild. De animaties maakte ik samen met Dick van Straalen.” Er was binnen de VARA veel kritiek op Volkerijks haan, zoals er daarna ook grote onenigheid zou ontstaan over de vervangende haan van Swip Stolk. Volkerijk: “Swip was achterom benaderd, ik vond het fantastisch wat hij maakte, een geniaal ontwerper. Daar stond ineens een haan!” Pijnlijk was het wel voor de NOS-ontwerpers dat de omroepverenigingen voor de huisstijlopdrachten steeds vaker ‘buitenshuis’ keken. Tussen Volkerijks NOS-huisstijl van 1969 en zijn VARA-haan van 1971 was dit vakgebied immers sterk geprofessionaliseerd. Om te concurreren met gespecialiseerde bureaus moest de afdeling Grafisch Ontwerp ook een tandje bij gaan zetten. Volkerijk: “Later gingen we dit soort opdrachten meer met een team doen, zoals ze dat bij reclamebureaus ook deden.”

Vier dagen
Volkerijk had voor hij bij de NTS kwam al elke jaren gefreelanced. Hij had een prachtige baan bij de NOS, maar het kriebelde toch en hij ging al snel een dag minder werken om freelance opdrachten aan te kunnen nemen. Volkerijk: “Opdrachten waren er altijd wel, maar niet genoeg om bij de NOS weg te gaan.” Hij illustreerde voor vrouwenbladen, de Viva en Margriet en illustreerde boeken. In 1992 kon Volkerijk met de zogeheten Hoofdstuk 10-regeling vertrekken. Het werk voor Waku Waku liep nog even door en was zo’n typische opdracht voor Volkerijk. De vele meerkeuzeantwoorden werden door hem getekend, “stampwerk” noemde hij het zelf. Maar bovenal genoot hij van zijn pensioen. Tekenen werd iets wat hij vooral nog deed tijdens zijn vakanties.

Amsterdam getekend
In Amsterdam is deze zomer werk te zien van Volkerijk. In de jaren vijftig, voor hij bij de NTS kwam, tekende hij wekelijks voor de Volkskrant een stadsgezicht van Amsterdam. De stad had in die tijd grote vernieuwingsplannen waarover de krant wekelijks publiceerde met daarbij een illustratie van Volkerijk. Het zijn ‘urban sketches’ avant la lettre die je helpen verplaatsen in hoe men toen het toekomstige Amsterdam voor ogen had. Ze zijn te zien in Station West op zondag 3 september van 14:00-18:00. Vanwege Volkerijks overlijden is bij deze expositie iedereen welkom om herinneringen aan hem te delen. Kijk hier voor meer informatie.