Mist

Decorschets van Fokke Duetz voor Eiland in de mist, VARA, 27-6-1956

Foto bij artikel 'Mist maken vat niet mee voor TV' in De Telegraaf van 27-06-1956

Foto bij artikel ‘Mist maken vat niet mee voor TV’ in De Telegraaf van 27-06-1956

Op decorschetsen staat meestal wel een signatuur, titel en een datum. Het lijkt een makkie om zo een tekening aan een uitzending te koppelen, maar toch valt dat niet altijd mee. De titel kan bijvoorbeeld tussen de eerste sfeerschetsen en de uitzending nog veranderen. De datum geeft meer zekerheid, dat is meestal de opnamedatum. Zeker in de jaren vijftig kan je er vanuit gaan dat de opname en uitzenddata gelijk zijn, programma’s werden toen immers live uitgezonden. Zodoende is met behulp van krantenrecensies (online te raadplegen in het archief van historische kranten van de Koninklijke Bibliotheek) of oude omroepgidsen meestal wel te achterhalen wat de uiteindelijke titel van het programma was. Over bovenstaande productie met de werktitel A long Journey is gelukkig veel geschreven. Niet omdat de uitzending nu zo bijzonder was, maar vooral omdat de regisseur van deze thriller, Willy van Hemert, de uitzending gebruikte voor ‘mistproeven’. De dag voor de uitzending repeteerde Anny de Lange en Ton van Duinhoven hun rollen en experimenteerde Van Hemert en de cameramannen met mist. Eerst hingen ze engelenhaar voor de camera. Ook een glasplaat met rookaanslag leverde niet het gewenste effect. Er was zelfs een stellage om de camera’s heen gebouwd waar doorzichtige vitrage aan hing. Het beste resultaat kwam van een dia met mistpatroon die in een houten omkisting om de camera zat (te zien op de foto hiernaast).

duetzIn de Beeldengeluidwiki.nl vind je nog veel meer mooie potloodschetsen en aquarellen van Fokke Duetz uit de jaren vijftig en jaren zeventig uit de collectie van Beeld en Geluid. Bekijk de gallery HIER.

Grafisch Geluk 3: R

Vanwege de tentoonstelling Grafisch Geluk deze winter extra aandacht voor de tv-ontwerpen die in Museum Hilversum te zien zijn.

Schets uit de Collectie Drupsteen, Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid

Een van de mooie dingen aan de tentoonstelling van het grafische werk van Jaap Drupsteen is dat je als bezoeker heel precies de ontwikkeling van het bijzondere VPRO-logo kan volgen. Dat is natuurlijk in de eerste plaats te danken aan de ontwerper zelf die zijn eerste schetsen, werktekeningen en storyboards allemaal keurig bewaarde en in beheer heeft gegeven aan het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.

Op zijn allereerste twee velletjes met schetsen en ideeën is het uiteindelijke logo al te herkennen. Maar dan is het nog lang niet af. Drupsteen werkt daarna op doorzichtige vellen papier het logo en de variaties daarop verder uit. In drie van die tekeningen (er zijn er nog veel meer!) in de tentoonstelling is goed te zien dat de ontwerper worstelde met de letter R. De krullen en vaandels uit de letters V, P en O zijn eigenlijk in de het eerste schetsje al min of meer gevormd. De R daarentegen laat zich niet zo makkelijk kennen.

Dankzij deze schetsen en tekeningen krijgen we een kijkje in de keuken van de ontwerper. Logo’s zijn -juist omdat je ze zo vaak hebt gezien- zo vanzelfsprekend dat je zou vergeten dat er een ontwerper dagen of wekenlang aan heeft zitten sleutelen. Dat sleutelen gebeurt nu op de computer en dat heeft als gevolg dat tussenfases doorgaans niet bewaard worden. Die tussenfases zijn er van Drupsteens bijzondere VPRO logo gelukkig wel. Ga ze snel bekijken voor ze weer in de kelder van Beeld en Geluid verdwijnen!

Grafisch Geluk 2: Dick Elffers

Vanwege de tentoonstelling Grafisch Geluk in Museum Hilversum deze winter op dit blog extra informatie bij de tentoongestelde werken en ontwerpers.

Grafisch ontwerper Dick Elffers (1910-1990) is een van de grote namen in de geschiedenis van het grafisch ontwerp in Nederland. In de tentoonstelling Grafisch geluk zijn enkele van zijn affiches (en een proefdrukken) te zien die hij maakte bij Steendrukkerij De Jong & Co., de Hilversumse drukkerij wiens 100-jarig bestaan de aanleiding vormt voor de tentoonstelling. Elffers is net als Jan Bons en Otto Treuman, van de eerste generatie ontwerpers die als zodanig opgeleid zijn. Hij vormt een belangrijke schakel tussen de vooroorlogse grondleggers van het vak (zo was hij assistent van Paul Schuitema en Piet Zwart) en de na-oorlogse vernieuwers als Wim Crouwel en Jan van Toorn. In de in 1990 verschenen monografie Een leest heeft drie voeten (Max Bruinsma) wordt verder benadrukt dat Elffers zich niet beperkte tot grafisch ontwerp, maar zich begaf in een zeer breed spectrum van toegepaste en vrije kunsten. Ruimtelijk en architecturale ontwerpen, monumentale plastieken en reliëfs, wandtapijten, keramiek, fotografie, illustratie en schilderkunst worden genoemd en getoond in de monografie. Aan deze veelzijdigheid dankt het boek tevens zijn titel. Als de auteur Elffers het gezegde voorlegt: schoenmaker hou je bij je leest. Antwoordt Elffers:  ‘Dat doe ik wel, maar je weet toch, dat een leest drie voeten heeft?”

Aan dat rijtje van toegepaste kunsten ontbreekt nog één medium: televisie. NOS-ontwerper Theo Dijkslag stuurde me in de aanloop naar de tentoonstelling foto’s van schetsen van Elffers. Deze schetsen werden door NOS grafisch ontwerp uitgewerkt tot bewegende animaties die vervolgens in een programma van Wilhelmina Hoedeman gebruikt zouden worden. Regisseuse Hoedeman staat bekend om haar exorbitante verfilmingen van muziektheater, klassieke muziek en toneel. Ze besteedde daarbij veel aandacht aan decor, kostuums, grime, speciale effecten en grafisch ontwerp. Daarmee overschreed ze wel eens de beschikbare budgetten en dat leverde haar uiteindelijk een berisping op van de NOS directie. Maar om welk programma en jaar het precies gaat is helaas niet te achterhalen, de catalogus van Beeld en Geluid en ook de oeuvrelijsten van Hoedeman geven geen uitsluitsel.

Aan de hand van de schetsen zelf is wel het een en ander af te leiden. We zien een aantal ogen, een typisch element in het werk van Elffers. Één van die ogen is een fragment van het Holland Festival affiche uit 1961. Hoedeman regisseerde van 1972 tot 1979 zowel het Holland Festival Magazine als verschillende registraties in het kader van Holland Festival. Maar veel dichter bij een jaartal kom ik helaas niet. Weet u meer over dit programma? Dan hoor ik dat graag!

Meer lezen en zien over Dick Elffers? Een leest heeft drie voeten, Dick Elffers en de kunsten, een monografie geschreven door Max Bruinsma in 1990, of bekijk de collectie van Elffers bij het NAGO.
Met dank aan Theo Dijkslag.

NTS zendmast

De herkenningsbeelden die de omroepverenigingen en de NTS (voorloper NOS) in de jaren vijftig gebruikten zijn iconisch geworden. De VARA haan op een windwijzer, de statige VPRO letters tegen een achtergrond van wolken, het vaandel van de NCRV. Deze foto’s zijn in zo’n beetje alle geschiedenisboeken over de omroep terug te vinden.

Maar zoals dat vaak is bij iconische beelden, weten we er eigenlijk weinig over. Behalve dat de foto’s van een televisiescherm zijn gemaakt ergens in 1951. Omdat die eerste jaren alles live was, is er niets bewaard van die uitzendingen. We weten dus niet hoe vaak deze herkenningbeelden te zien waren. Hoe lang waren ze op het scherm? Met welke muziek? Waren het dia’s of bewegende beelden op film?

Van de VARA weten we aan de hand van de schetsen van Peter Zwart dat hun windhaantje onderdeel was van een filmpje (zie in het boek pagina 226-227 en hier). Omdat Peter Zwart de eerste paar jaar alle creatieve werkzaamheden zo goed als in zijn eentje doet, is het zeer waarschijnlijk dat hij verantwoordelijk is geweest voor al deze iconische beelden. En dan is het ook waarschijnlijk dat de VPRO wolkenlucht, de NCRV trompet en de KRO pauze foto ook onderdeel zijn geweest van herkenningsfilmpjes, in plaat van statische dia’s of titelkaarten. De filmpjes zelf hebben het helaas niet overleefd, dus zeker weten we het allemaal niet.

Het meest iconische beeld van de prille jaren van de Nederlandse televisie is de NTS zendmast. Hiervan weten we wel zeker dat deze door Peter Zwart is ontworpen. Want, net als bij het VARA-filmpje, is er een schets van. Die schets is bewaard door Zwarts zoon Peter Zwart jr. Op de schets ‘idee NTS-dia’ staat een lijstje van de vier variaties die er moeten komen: NTS-dia, einde, pauze en storing. Die laatste twee zijn het meest in beeld geweest. Er ging nog wel eens wat mis in die experimentele periode. En, omdat alles live was, moest er soms een pauze ingelast worden om te wisselen van decor.

AANVULLING 10-11-2013

Rene Coelho, destijds cameraman bij de televisie mailde me dat er in de kantine de volgende interpretatie van de NTS Pauze-dia werd gemaakt:

Niet Tegen Sassen
Paal Al Uit Zijn Evenwicht

 

AANVULLING 2: datering van de NTS titelkaart met zendmast

NTS herkenningsdia van J.Ph. Dorren uit 1952

NTS herkenningsdia van J.Ph. Dorren uit 1952

De schets is mogelijk niet zou oud als de dia’s van de omroepverenigingen bovenin deze post. In het eerste experimentele tv-seizoen (oktober 1951 tot en met oktober 1952) wordt de NTS-vlag gebruikt als herkenningsbeeld. In mei 1952 een ontwerpwedstrijd uit voor een herkenningsbeeld voor het tweede seizoen. De eisen aan het ontwerp: de woorden ‘Nederlandse Televisie Stichting’ moeten erop staan; het moet geschikt zijn om drie minuten in beeld te zijn; het mag een statisch beeld zijn of een mechanisch apparaat (zoiets als de BBC-vleermuis). Als winnend ontwerp kiest men de afbeelding van studio Irene met de zendstalen, een ontwerp van meneer J.Ph. Dorren uit Hilversum die daar 250 gulden voor krijgt.

NTS embleem uit ca 1958

NTS embleem uit ca 1959

De titelkaart van Dorren is mogelijk tot 1959 in gebruik. Dan heeft de NTS een nieuwe voorzitter Schüttenhelm en moet er dus een nieuw embleem komen. Ditmaal wordt dat gewoon door de eigen grafisch afdeling gedaan. Wie dat ontwerp met de drie televisiekadertjes heeft gemaakt, is niet helemaal zeker. Mogelijk is dat Ralda Ebbing geweest, maar het zou ook een ontwerp van Peter Zwart geweest kunnen zijn. De schets hiervan is in ieder geval nog niet boven water.

Met dank aan Michel van Dijk