Piet Schreuders en Beate Wegloop, art directors bij de VPRO gids hebben een overzichtswerk uitgebracht over alle prachtige covers die de afgelopen 85 jaar voorbij kwamen. Van de voorpagina vol met reclame (heel gebruikelijk in de jaren 20 en 30) tot de prijswinnende ontwerpen van nu. Onder de ontwerpers in het boek zitten ook veel televisieontwerpers van de NOS: Hans de Cocq, Will Bakker, Frans Lasès, Kal Beerends, Monique Korteweg, Rob van den Berg, Arie Teunissen en natuurlijk ook de VPRO-televisieontwerpers; Jaap Drupsteen, Willem van den Berg, Bob Takes en Max Kisman.
Viola Lindner van het NRC sloot afgelopen week haar recensie over het boek en de tentoonstelling af met: “Mist er dan nog iets? Misschien de animaties [..] Misschien een onderwerp voor de 90ste verjaardagsviering?” Een goede suggestie Viola! Hieronder alvast een YouTube speellijst met zo’n 37 filmpjes, oftewel 18 minuten VPRO-plezier.
De komende weken besteden we op deze site extra aandacht aan de televisievormgeving van de VPRO, houd de site dus in de gaten!
Jaren-tachtig (althans: dat schatten wij in) tv-vormgeving van nieuws rond kruisraketten: op een stuk karton is met viltstift getekend hoe de vrachtwagens in een bunker worden opgeslagen. Het diende als illustratie bij een nieuwsitem in het NOS Journaal. En nog zoiets: een illustratie over de werking van een mijnenveger, met gekleurd papier en pen vervaardigd. We kwamen de illustraties tegen op de redactie van het NOS Journaal. De maker is niet bekend, weet iemand hier meer van?
1984 was een belangrijk jaar voor televisievormgeving. De eerste digitale animatie systemen doen hun entree in Nederland. Een van die systemen is Antics Studio. Dit systeem, ontworpen door animator Alan Kitching bestaat eigenlijk uit een serie apparatuur. Op onderstaande foto zijn van links naar rechts te zien:
hardcopie apparaat om lijntekeningen en effectenstapelingen uit te printen (zie bijvoorbeeld deze print van de Teleac leader die bij Antics Studio is gemaakt)
instructie / programmeer scherm waar de animatie ontworpen wordt
constructie en lijntest scherm, dit scherm laat de ‘schets’ fase zien
kleurenscherm voor het artwork en het uiteindelijke (1/25ste) beeldje dat opgenomen moet worden
de BCN 1 inch broadcast video spoelen recorder waar de beeldjes één voor één op gezet worden en
de single frame controller waarmee om het half uur of 3 kwartier één knopje werd ingedrukt om één uitgerenderd beeldje op te nemen.
niet op de foto staat de computer zelf, deze (afmetingen 4 x 1,5 x 1,5m) staat in het souterrain te razen.
Antics Studio in Amsterdam 1984
Antics Studio wordt naar Nederland gehaald door Eric Racké. Hij heeft al een paar jongens vers van de academie aangenomen: Gijs Bannenberg (operator/programmeur), Jeroen Buys, Adriaan Lokman en Léon Wennekes. Robin Noorda, in 1984 al enkele jaren free-lancer bij NOS grafisch ontwerp, meldt zich met portfolio onder de arm nadat er een krantenartikel over Antics verschijnt. Het team is compleet en er wordt hard gewerkt. De ontwerpers en operators werken direct voor klanten of voor andere ontwerpbureaus zoals NOS grafisch ontwerp. Klanten komen uit de televisiewereld, maar ook uit het bedrijfsleven en de wetenschap. De vraag is groot en de computer in het souterrain staat dag en nacht te renderen.
Antics Studio brochure, ca 1984 (doorklikken voor een grotere versie)
Het mooie aan Antics Studio is dat het een groot deel van het werk van een animator overneemt. Waar voorheen de animator zelf met de hand 25 beeldjes per seconden tekende, hoeft hij/zij nu maar enkele frames aan te leveren en berekent de computer alle tussenstappen. Antics Studio kan gebruikt worden voor driedimensionale animatie, de bekende geometrische Teleac-leader van Theo Dijkslag (NOS grafisch ontwerp) is bijvoorbeeld op Antics gemaakt. Maar het systeem is vooral bedoeld voor klassieke twee-dimensionale animatie, zoals de gestreepte Journaal-leader van Will Bakker (NOS grafisch ontwerp) en een Toppop-leader van Adriaan Lokman (Antics Studio). Eigenlijk liet iedereen die in 1984 iets nieuws wilde het maken met behulp van Antics Studio.
Helaas heeft het systeem ook een beperking; het duurt lang voordat de computer één beeldje uitgerekend heeft. Die tijd kan niet korter en dus is de productie beperkt, ondanks dat de computer dag en nacht benut wordt. De opbrengsten zijn niet genoeg om de investeringen en de overhead terug te verdienen en Antics Studio gaat failliet. Andere digitale systemen en animatiecomputers staan klaar om de markt te bedienen. Productie bedrijven schieten als paddestoelen uit de grond. Operators en ontwerpers met gevoel voor techniek zitten niet om werk verlegen. Wennekes, Buys, Noorda en Lokman (vlnr op de foto) starten voor zichzelf. Morphosis wordt een productiebedrijf zonder faciliteiten; benodigde apparatuur werd gehuurd. Dat was de les die ze van Antics’ faillissement leerden: wordt geen slaaf van je machine.
groepsfoto gemaakt bij de oprichting van Morphosis in 1986: vlnr Léon Wennekes, Jeroen Buys, Robin Noorda, Adriaan Lokman
Nog even wat extra aandacht voor Frans Schupp zo vlak voor het symposium en de boekpresentatie vandaag bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.
Schupp schenkt zijn collectie ontwerpen aan het instituut. Die schenking en een aantal van de Toppop maquettes (en nog veel meer Toppop-ontwerpen) zijn vandaag te zien in het atrium bij Beeld en Geluid. Maar ook de storyboards en orginele cels van de KRO-stationcalls uit 1974 en de VARA pauze animaties uit 1982. En nog veel meer: van geïllustreerde titelkaarten uit de zwart-wit periode tot storyboards voor moderne 3d computeranimaties. Schupps werk omspant immers meer dan 30 jaar en er is in die periode wel het een en ander veranderd in de televisiewereld. Een bijzondere schenking dus waar Beeld en Geluid erg blij mee is. Op het symposium is een selectie uit deze schenking te bewonderen voordat het werk veilig in de depots opgeborgen wordt. (Vrij toegankelijk, ook voor bezoekers die niet naar het symposium en boekpresentatie komen!)
Maar er gaat natuurlijk niets boven bewegend beeld; Op YouTube zijn genoeg kleine fragmentjes van Schupps werk te vinden voor de mensen die vandaag niet komen. Bijvoorbeeld deze uit de serie stationcalls voor de KRO uit 1974.
De ruitjesvorm -geïnspireerd door het hekwerk op het Sint Pietersplein- bleven telkens op een frisse manier terugkomen tot 1989. Bijvoorbeeld in onderstaande bumpers uit 1976 en 1984.
Bezoek de Beeldengeluidwiki.nl voor een uitgebreider overzicht van Frans Schupp of de KRO-televisievormgeving. En last but not least, Schupps werk is natuurlijk ook terug te vinden in het boek Vorm van vermaak dat vandaag gepresenteerd wordt.
Wat nu precies de allereerste 3D computer animatie op de Nederlandse televisie was, daar zijn we nog niet helemaal achter. Het ligt ook vooral aan hoe je het allemaal precies definieert. Die van Teleac hiernaast is in ieder geval de eerste geheel digitaal gemaakte 3D stationcall.
Het maken van zo´n animatie is in 1985 een nogal kostbare en langdurige aangelegenheid. Het is dus belangrijk dat het in één keer goed gaat. Theo Dijkslag van NOS Grafisch ontwerp maakt voor deze Teleac stationcall natuurlijk eerst schetsen en een storyboard. Maar hij laat ook een maquette maken van gekleurd perspex om te laten zien hoe de beweging er uit komt te zien, iets wat op papier lastig is om te laten zien met deze ingewikkelde geometrische vormen. Daarna worden bij Antics Studio de driedimensionale objecten en hun posities op de assen ingevoerd in de computer. Tussentijds worden er enkele van dit soort printjes uitgedraaid. Klopt het allemaal wel, ziet het er goed uit?
Dan kan het zware rekenwerk voor de computer beginnen, objecten krijgen nu hun textuur en het geheel wordt belicht. Na enkele dagen rekenen zijn alle beeldjes (25 per seconde) klaar en opgenomen op een BCN tape (professionele videoband). Klaar voor uitzending.
Er wordt nu wel eens lacherig terug gekeken op de eerste 3D computeranimaties. Niet alles heeft de tand des tijd even goed doorstaan. Deze stationcall heeft dat wel. Dijkslag heeft de computer namelijk iets laten doen waar de computer bij uitstek goed in is: rekenen. Voor een mens is het behoorlijk lastig om de geometrische vormen precies kloppend en in perspectief te laten bewegen en draaien, een gigantisch teken- en rekenwerk. Voor de computer een makkie.
Deze bijzondere pauze-video-animaties van Frans Schupp waren er bijna niet meer. In 1982 gaat de VARA af en toe op de zondagavond uitzenden, wat normaal gesproken de vaste VPRO-avond is. De VARA wil wel de sfeer van de VPRO-uitzendingen vasthouden; dus veel aandacht voor kunst en cultuur in de programma’s én in de presentatie van de avond. Niet de omroepster in beeld maar videografische kunstwerkjes zoals Jaap Drupsteen die in de jaren zeventig voor de VPRO maakte.
De opdracht gaat naar NOS Grafisch ontwerp en men kiest voor de storyboards van Frans Schupp. Die worden door Robin Noorda, in 1982 stagiair van Schupp, uitgewerkt tot deze animaties op muziek van Erik Satie. De uitzendbanden zijn per ongeluk gewist. Er bestond tot voor kort alleen nog een VHS-kopie van zeer slechte kwaliteit. Noorda, inmiddels gelauwerd animator, digitaliseerde en restaureerde deze kopie zodat wij 30 jaar na dato opnieuw kunnen genieten van deze bewegende kunstwerkjes.
Een opmerkelijk bericht in de Spreek’buis van 27 maart 1981: “Koningin verleent NOS predikaat ‘Koninklijke”. Frans van der Aa (chef van de Hoofdafdeling Grafisch Ontwerp van de (K)NOS) over de aanpassingen die dat vergt aan de huisstijl en het logo van Johan Volkerijk: “Ik heb er nu drie ontwerpers op gezet. Wat u hier ziet is nog maar een eerste idee. Vooral de uitwerking van het kroontje bezorgt ons veel hoofdbrekens. Maar we komen er wel uit.”
De grafische afdeling is is er maar druk mee. Er zijn al stickers met het nieuwe embleem: ‘De stickers kunnen a.s. woensdag worden afgehaald op kamer 218 van het (K)NOS-hoofdgebouw.’ En op welke datum zou die woensdag toch vallen?
Foutjes kunnen best mooi zijn, dat wist NOS-ontwerper Carlo Delbosq maar al te goed. Een storing in een videorecorder gebruikte hij voor de leader van Buch (met Boudewijn Büch), en voor de leader van Opsporing verzocht (1982) saboteren hij en editor Ed Braad de peperdure, pas aangeschafte Quantel edit suite. Ze komen erachter dat, wanneer je een printplaat uit een montagecomputer verwijderd en weer terugstopt, er even een kleurstoring is. Delbosq bedenkt: als ik dit nou vaak herhaal, en die verstoorde beelden achter elkaar zet, heb ik een bijzonder grafisch filmpje. Dat tijdens het proces het hoofd van de technische dienst van de NOS nét een rondleiding verzorgt aan wat gasten (‘hee, wat zit je te doen met die computer?!’), mag de pret niet drukken.
Het ‘mislukte’ resultaat ziet er goed uit, zeker in combinatie met de supermoderne computer letters. Deze worden met video opgenomen van het scherm van de letterzetcomputer (de ‘compugraphic’) en over de andere beelden gemonteerd.
De ontwerper is pas kort werkzaam bij NOS grafisch ontwerp als deze opdracht komt. In eerste instantie zijn zijn collega ontwerpers sceptisch over dit programma: is het wel ethisch verantwoord allemaal? Delbosq praat met de programmamakers en concludeert dat er niets mis is met hun bedoelingen. Opsporing verzocht wordt dus een van zijn eerste grote opdrachten. Hieronder is het originele storyboard van Delbosq te zien, klik op de thumnail voor een volledige weergave. Meer weten over Delbosq… lees het in de Beeldengeluidwiki of in het boek.
Het vorige NOS logo is misschien wel het meest bekeken logo van Nederland ooit. Ga maar na: Het was dagelijks op televisie. Meerdere keren per dag. En dat 36 jaar lang.
En het doet ook een beetje pijn als zo’n logo verdwijnt. Niet dat het erg is om te vernieuwen, of dat er iets mis is met het logo van Lambie-Nairn uit 2005, maar omdat het zo’n icoon is geworden. Het inspireerde twee grafische ontwerpers (Chris Visser en Henk van het Nederend) tot het maken van deze spoof. Een ode aan de bekendste blauwe letters van Nederland.
(kleine opmerking…de ode was misschien nog beter geweest als ze de oorspronkelijke, niet-schuine versie van Johan Volkerijk van vóór 1995 hadden genomen… )
“De vorm van de VPRO: televisievormgeving en omroepidentiteit” is de afstudeerscriptie van Liselotte uit 2006. Hiermee sloot zij haar doctoraal studie Televisie, media en cultuur aan de Universiteit van Amsterdam af. De begeleiding was in handen van prof. dr. Erik Laeven en prof. dr. Esther Cleven.
Elk hoofdstuk is als PDF te lezen of te downloaden, klik daarvoor op de titel van het hoofdstuk.
1. Inleiding
Tijdens een willekeurige televisieavond word je er tientallen keren mee geconfronteerd. Toch denken mensen bij televisievormgeving eerder aan de vormgeving van het toestel dan aan de ontwerpen die op de beeldbuis te zien zijn. Wat is televisievormgeving eigenlijk? Welke uitdagingen en beperkingen kent het vakgebied? Wat is er zo uitzonderlijk aan de VPRO dat zij in deze scriptie centraal staat? 2. VPRO-identiteit
De VPRO: eigenzinnig, progressief en avant-gardistisch. De identiteit van de VPRO is -net als bij alle andere omroepverenigingen- de legitimering van haar bestaan en dus vastgelegd in beleid. Maar die identiteitsbeschrijving is niet tijdloos, verschillende bestuurders en programmamakers drukken er hun stempel op. Wat is de identiteit van de VPRO en wie zijn de mensen die de koers bepalen? 3. Jaap Drupsteen 1971 – 1979
De VPRO doet de omroepster in de ban, maar wat moet ervoor in de plaats komen? Jaap Drupsteen zet met zijn bewegende grafische ontwerpen de VPRO op de kaart. De kleinste omroepvereniging van het kleine Nederland is daarmee een voorloper op het gebied van televisievormgeving. Hoe kwam hij bij de VPRO? Waarom vielen zijn ontwerpen zo in de smaak? Hoe zaten die technische hoogstandjes in elkaar? 4. Willem van den Berg 1979 – 1985
De VPRO neemt radicaal afstand van de jaren zeventig. Punker Willem van den Berg steekt elke zondagavond de VPRO-uitzending in een stoer en rebels jasje. Wat maakte zijn ontwerpen allemaal los? Hoe maakte hij ze en welke strategieën zette de VPRO allemaal in om de uitzendavond tot één geheel te maken? 5. Bob Takes 1986 – 1992 en 1997 – 2004
De computer doet zijn intrede in de wereld van televisievormgeving. Bob Takes ontwikkelt een geheel eigen beeldtaal die haaks staat op de Amerikaanse ‘vliegende asbakken’. Hoe zag zijn VPRO huisstijl eruit en hoe maakte hij deze? De komst van RTL4 maakt veel los, zenderprofilering gaat ten koste van omroepvormgeving. De mogelijkheden voor de VPRO om zich door televisievormgeving te onderscheiden verminderen. Hoe gaan de omroepvereniging en Takes hier mee om? 6. Max Kisman 1992 – 1996
De overstap van DTP-pionier Max Kisman naar de televisie wekt de aandacht van het hele design veld. De VPRO heeft wederom een ontwerper die de omroepvereniging een heel eigenzinnig gezicht geeft met zijn 3D animaties en typografische experimenten. Waarom gebruikte hij juist 3D in de tijd dat dat eigenlijk niet meer bon ton was? 7. Conclusie
De VPRO kan wel gezien worden als een moderne meacenas en werkte in de loop van de tijd samen met een indrukwekkende lijst van ontwerpers en kunstenaars. De omroepvereniging was de eerste en lange tijd de enige vereniging die een eigen televisievormgever hadden. Ondanks de grote verschillen tussen die ontwerpers wisten zij toch elke keer de identiteit van de VPRO feilloos te visualiseren. Literatuurlijst Afbeeldingenlijst
Op deze site verscheen ook een serie artikelen over de televisievormgeving van de VPRO van 1928 tot 2010. Met nog meer beeldmateriaal en filmpjes. Een overzichtje van deze artikelen vindt je hier: Vorm van de VPRO
“De vorm van de VPRO: televisievormgeving en omroepidentiteit” is de afstudeerscriptie van Liselotte uit 2006. Hiermee sloot zij haar doctoraal studie Televisie, media en cultuur aan de Universiteit van Amsterdam af. De begeleiding was in handen van prof. dr. Erik Laeven en prof. dr. Esther Cleven.