Na de officiële opening van het Sonic Acts festival in het Nederlands Instituut voor Mediakunst haastte iedereen zich naar de eerste key-note speaker: George Dyson. In de volle grote zaal van Paradiso nam hij ons mee in zijn onderzoek naar de geschiedenis van de computer, een onderzoek dat binnenkort gepubliceerd wordt onder de titel Turings Cathedral: The Origins of the Digital Universe.

John von Neumann bij de eerste computer van het IAS

Dyson werkt al vele jaren aan dit boek, naar eigen zeggen: ‘langer dan het kleine clubje mensen kostte om in 1953 de eerste computer te bouwen’. Hoewel Dyson veel verder terug gaat dan Alan Turing – zo noemt hij belangrijke bijdragen van onder andere bij Francis Bacon (1561 -1626) en Gottfried Leibniz (1646-1716), ligt het zwaartepunt van zijn onderzoek bij de groep wetenschappers van het Institute of Advanced Study in Fuld Hall op Princeton. Fuld Hall werd gesticht door een vermogende familie en was oorspronkelijk bedoeld voor Amerikaanse onderzoekers, maar in de jaren dertig werd het een toevluchtsoord voor Europese wetenschappers.  Albert Einstein, John von Neumann, Oskar Morgenstern, Kurt Gödel en andere genieën vonden er onderdak. Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog motiveerde deze wetenschappers om aan doeltreffende wapens te werken, ook al bemoeide de Verenigde Staten zich officieel nog niet met de oorlog in Europa. De geavanceerde rekenmachines die zij bouwden van glazen buizen en schakelaars speelden een cruciale rol in de ontwikkeling van de atoombom en zijn te zien als de eerste computers.

Fuld Hall, Princeton University

Een samenvatting van Dysons lezing is nauwelijks te geven. Je moet je voorstellen dat hij twaalf jaar onderzoek in een lezing van ongeveer drie kwartier leek te willen stoppen. Toch werd het geen droge opeenstapeling van feiten en gebeurtenissen. Dyson groeide namelijk als kind op in de nabijheid van Fuld hall omdat zij ouders daar werkten. Hij besteedt daarom ook aandacht aan de mensen achter de ontwikkelingen en wist zeer bijzonder archief materiaal naar boven te halen. Hij liet bijvoorbeeld aantekeningen en krabbeltjes zien uit het logboek van één van die eerste computers in de jaren vijftig waaruit de frustratie (verschillende uitkomsten), irritatie (ligt de schuld bij de soft- of hardware?) maar ook verveling (een berekening kon zomaar weken duren) van de medewerkers blijkt. Een bijzondere vondst deed Dyson in een kelder die tegenwoordig in gebruik is als serverruimte. Daar stond een doos met ponskaarten van Julian Bigelow, een van de eerste wetenschappers die parallellen zag tussen biologie en computertechnologie. Een van de servers in de kelder was geheel gewijd aan het tegen houden van virussen vernam Dyson van de beheerder die hem rondleidde. Dat bewijst dat Bigelows theorieën over de mogelijkheid van kunstmatige intelligentie inmiddels realiteit zijn geworden.

De computers die men in Fuld Hall ontwikkelde, maakten berekeningen die gebaseerd waren op tijd: van de kleinste fractie van een seconde waarin twee atomen op elkaar botsen tot berekeningen over de evolutie van het heelal. Maar de machines zelf werkten niet met tijdsgestuurde opdrachten. Ze voerden simpelweg sequenties van schakelingen uit; aan of uit, nul of één. Met name door de ontwikkeling van microprocessors werd de tijd die zo’n sequentie duurde steeds korter. Maar de computerberekening is nog steeds een serie van schakelingen. De computer staat los van de tijd; ‘no time is there’ zoals ook de titel van Dysons lezing luidde. De tijd die het duurt om berekeningen uit te voeren is om hele andere redenen belangrijk geworden, namelijk die van marketing. Iedereen wil immers een computer kopen die sneller is dan de vorige.

Dyson verdiept zich als wetenschapper en historicus in een belangrijk onderzoeksgebied. Omdat de geschiedenis van de computer zo nauw verbonden is aan die van de atoombom is het cruciaal dat de geschiedenis van dit onderzoek en de onderzoekers beschreven wordt. Als de getuigen van atoomproeven er niet meer zijn, wie wijst ons dan op het de vernietigende kracht van atoomenergie, vraagt Dyson. De atoombom wordt dan een abstract idee dat we alleen kennen uit computerspelletjes en films.

De lezing van Dyson maakte in het publiek interessante vragen los (en één huwelijksaanzoek). Wat is tijd, waarom lijkt onze tijd zich lineair te bewegen, hoe verliep de ontwikkeling van computertechnologie zich in Rusland en China? Ik had bij het teruglezen van mijn aantekeningen ook nog veel vragen over de geschiedenis van de computer, maar het lijkt me beter om gewoon Turings Cathedral: The Origins of the Digital Universe te gaan lezen. Deze is vanaf 1 maart verkrijgbaar, maar Arie Altena meldde dat het boek al te bestellen is via Amazon.co.uk . Nog een bewijs dat het digitale universum zich niets aantrek van onze ‘mensentijd’. Bestellen kan hier.