Op 1 oktober gaat het onderzoeksproject 50 jaar tv-decor van start. Meer informatie over de aanleiding, de doelstellingen en hoe je op de hoogte kan blijven, lees je hieronder…
Aankondiging: onderzoek naar 50 jaar tv-decor
Reply
Author Archives: Liselotte Doeswijk
Hoeken, nissen en schuine wanden
Elja Looijestijn, “Waar is de slaapkamer? Fictiehuizen uit film en tv” in de VPRO gids # 34, 2013, p. 14-15.
Iñaki Aliste Lizarralde doet ongeveer het omgekeerde van wat een decorontwerper doet. Hij reconstrueert op basis van vele uren televisiekijken de huizen uit populaire series als Dexter, Friends en Frasier. Soms klopt er iets niet, een toilet is verplaatst of er komt ineens een extra entree bij (Dexter). In sommige sets zijn de hoeken van de muren groter dan 90 graden zodat in een kleine ruimte toch genoeg plaats is voor alle meubels en acteurs. Iets anders wat Lizzarralde is opgevallen: veel sets zijn gebouwd in trapeziumvorm. Een vorm die in de architectuur niet erg vaak gebruikt wordt voor woningen, maar op de televisie dus wel. Het appartement van Frasier (te zien via deze link) is daar een duidelijk voorbeeld van. Maar Lizzarralde negeert die die televisie- en theatertrucs en probeert er min of meer normale appartementen van te tekenen. Het verschil is goed te zien in de twee versies van Jerry Seinsfeld’s flatje (te zien via deze link).
In het oeuvre van Freek Biesiot is een heel mooi voorbeeld waar hij bovenstaande principes toepast: het huis van de familie Van Egters voor de speelfilm De Avonden van regisseur Rudolf van den Berg uit 1989. Zoals je op de plattegrond en in de schetsen ziet, bestaat het uit veel schuine wanden en hoeken. Zeker in de woonkamer is er nauwelijks een leeg stukje muur te zien en in elk shot zijn zodoende hoeken in beeld. Dan zijn er nog overal tafeltjes, kastjes, ramen, lampen en deuren. Het wordt zo een beklemmende ruimte waarin Frits van Egters opgesloten zit en waar de familieleden altijd net té dicht op elkaar zitten. Mooi is ook het overdreven perspectief in de schetsen wat dat gevoel nog eens onderstreept, maar tegelijkertijd genoeg ruimte overlaat voor camera’s en acteurs.
Nieuw werk van Jaap Drupsteen
Als hij zo doorgaat haalt Jaap Drupsteen gemakkelijk zijn vijftig-jarig jubileum als werkzaam ontwerper. Dat is namelijk volgend jaar al en hij is nog lang niet klaar met zijn zoektocht naar de perfecte symbiose van geluid, beeld en ruimte. Zaterdag 31 augustus presenteert hij zijn nieuwste werk in de bunker op de NDSM werf tijdens technofestival Voltt. Het gaat om de première van CYCLIC D.E.P.O.T., een samenwerkingsverband met lichtontwerper Bob Roijen en programmeur Matthijs Kneppers.
Mist
Decorschets van Fokke Duetz voor Eiland in de mist, VARA, 27-6-1956
Foto bij artikel ‘Mist maken vat niet mee voor TV’ in De Telegraaf van 27-06-1956
Op decorschetsen staat meestal wel een signatuur, titel en een datum. Het lijkt een makkie om zo een tekening aan een uitzending te koppelen, maar toch valt dat niet altijd mee. De titel kan bijvoorbeeld tussen de eerste sfeerschetsen en de uitzending nog veranderen. De datum geeft meer zekerheid, dat is meestal de opnamedatum. Zeker in de jaren vijftig kan je er vanuit gaan dat de opname en uitzenddata gelijk zijn, programma’s werden toen immers live uitgezonden. Zodoende is met behulp van krantenrecensies (online te raadplegen in het archief van historische kranten van de Koninklijke Bibliotheek) of oude omroepgidsen meestal wel te achterhalen wat de uiteindelijke titel van het programma was. Over bovenstaande productie met de werktitel A long Journey is gelukkig veel geschreven. Niet omdat de uitzending nu zo bijzonder was, maar vooral omdat de regisseur van deze thriller, Willy van Hemert, de uitzending gebruikte voor ‘mistproeven’. De dag voor de uitzending repeteerde Anny de Lange en Ton van Duinhoven hun rollen en experimenteerde Van Hemert en de cameramannen met mist. Eerst hingen ze engelenhaar voor de camera. Ook een glasplaat met rookaanslag leverde niet het gewenste effect. Er was zelfs een stellage om de camera’s heen gebouwd waar doorzichtige vitrage aan hing. Het beste resultaat kwam van een dia met mistpatroon die in een houten omkisting om de camera zat (te zien op de foto hiernaast).
In de Beeldengeluidwiki.nl vind je nog veel meer mooie potloodschetsen en aquarellen van Fokke Duetz uit de jaren vijftig en jaren zeventig uit de collectie van Beeld en Geluid. Bekijk de gallery HIER.
Televisie als kunstvorm
Nelleke Noordervliet liet in Zomergasten (VPRO, 4-8-2013) een fragment zien over haar zwager, televisieregisseur Rob Touber. Touber was een van de regisseurs die “de techniek van de televisie te gebruikten als een nieuwe vorm van kunst.” Dat resulteerde in veel mooie en spectaculaire shows, waarvan sommige ook inhoudelijk erg prikkelend waren, zoals De grote Gerard Reve show (NOS, 1974). Stefan Felsenthal, Chef Culturele Programma’s NOS-televisie, stelde in de documentaire over Touber (Televisie tot de dood erop volgt van Ruud van Gessel, 2005) dat er een periode was van een paar jaar waarin “alles kon”.
De vraag is dan: hoe ontstond die situatie waarin “alles kon”? Ligt dat aan de technische ontwikkelingen bij de televisie, de mate van vrijheid in het productieproces, maatschappelijke ontwikkelingen, de chemie tussen decorontwerper en regisseur? Maar ook de rol van personen zoals Felsenthal moet niet onderschat worden. Het is van belang om te onderzoeken hoe die creatieve hoogconjunctuur precies tot stand kwam en misschien komen we er dan ook achter waarom we nu zo weinig van dat soort prikkelende programma’s op televisie zien.
Televisie werd in de periodes die Felsenthal bedoelde niet alleen gebruikt als kunstvorm, het was ook een ontmoetingsplaats. En ook die functie van televisie is verdwenen, stelde Noordervliet: “Toen keek iedereen naar hetzelfde net. Dus als je de nette burgerij wilde pakken dan kon je op dat net een programma maken dat de nette burgerij pakte. (…) Het is nu allemaal uit elkaar gehaald. We komen elkaar op de televisie niet meer tegen.”
Nu was de Gerard Reve show echt controversieel, maar Touber regisseerde ook een groot aantal shows die vooral erg mooi waren en daardoor veel lof oogsten. Freek Biesiot werkte een aantal keer samen met Touber. Hieronder een kleine afspiegeling uit zijn archief van het resultaat van die samenwerking.
Tomorrows People
VPRO, regie Rob Touber, decorontwerp Freek Biesiot. Opnamedata: 25 t/m 28 maart 1968. Uitzenddatum 16 mei 1968.
Met Rob de Nijs, Ida Bons en dansgroep Tomorrows People (Nanda Hoving, Suze Broks en Lyn Wolseley). Het decor bestaat uit grote vrouwenhoofden, in één ervan is een podium gemaakt waar de zangers in konden staan of zitten, uit een ander hoofd kwamen lichtgevende sprieten. Helaas zijn van dit programma geen opnames bewaard.
Roosje zag een knaapje staan (1)
TROS, regie Rob Touber, decorontwerp Freek Biesiot. Opnamedata 2 en 3 september 1969. Uitzenddatum 9 oktober 1969.
Rosita Bloom won in 1969 de AVRO-zangwedstrijd A star is born. Haar eerste televisieshow bij de AVRO -de prijs voor het winnen van de talentenjacht- was door productionele chaos geen succes. Rob Touber onderhandelde eind 1969 met de TROS over een serie rond zanger René Frank, maar ze kwamen er niet uit. Zo ontstond een opening voor Rosita Bloom. Het moest allemaal een beetje gehaast gebeuren -de werktitel op de decortekeningen luidt nog “René Frank”- maar Bloom, Touber en de tv-recensenten waren tevreden met het resultaat. Door een merkwaardig toeval werd de show van het beginnende zangeresje tegelijkertijd uitgezonden met een andere Touber-show met Adèle Bloemendaal op Nederland 1 bij de VPRO (Aaah, met decorontwerp door Roland de Groot). Ook de dansgroep Tomorrows People trad in beide shows op. Het decor van Biesiot bestaat uit een bewegende constructie in de vorm van twee halve cirkels die op twee manieren opgebouwd kon worden: met golven en met staken met spiegeltjes erop. Lastig uit te leggen, je zou het eigenlijk in werking moeten zien. Maar helaas, het bewegend beeld is er niet meer.
Roosje zag een knaapje staan (3)
TROS, regie Rob Touber, decorontwerp Freek Biesiot. Opnamedata 19 en 20 januari 1970. Uitzenddatum 29 januari 1970.
Rob Touber maakt na de show in oktober 1969 nog drie shows met Rosita Bloom. De regisseur ziet duidelijk talent in Bloom, hij produceert haar eerste (en laatste?) elpee en noemt haar in een interview in Het vrije volk “de liefste meid die ik ooit in de wereld van de showbusiness ben tegengekomen”. In deze drie shows treedt ze op met een gast. In deze show zingt ze samen met een kinderkoor. Volgens Touber moest het decor echter niet te schattig zijn, het mocht wel een beetje luguber. De hang- en zetstukken die Biesiot hiervoor ontwierp, zien er in het volle licht nog als lieflijke illustraties uit, maar als het licht dimt… Ook hier geldt weer dat er geen opnames meer zijn.
Gerard Cox show
VPRO, regie Rob Touber, decorontwerp Freek Biesiot. Opnamedata 13 en 14 april 1970. Uitzenddatum 4 juni 1970.
Één televisierecencent schrijft over deze show: “Als ik nog een Nipkow-schijfje had, zou ik hem onmiddellijk aan Gerard Cox geven. Met een super-speciale vermelding voor Rob Touber.” De recensent is zo onder de indruk dat hij er geen woorden voor heeft: “Geweldige liedjes, geweldig gezongen, geweldige regie, geweldige decors.” Ook bij De Tijd is men lovend over Toubers gebruik van kleur en trucages. Cox zingt zo’n zeven liederen die elk in een eigen vormgeving op het scherm komen. Biesiot ontwierp een set grote raderen waarin Cox door The Helen Leclerq Dancers rondgedraaid wordt. Het zou een mooie set kunnen zijn bij het nummer ‘Emancipatie’ dat in het programma gezongen zou worden volgens de aankondigingen. Verder zien we Cox tussen grote banen met foto’s van soldaten, misschien hoorde die set bij het lied ‘Drie eskadrons’ van Jaap van der Merwe? En dan was er het nummer ‘Er hangt een paardenhoofdstel aan de muur’ dat bij de recensenten opviel vanwege de tekst, maar vooral ook door de hulp die Cox hier kreeg van vier topless ‘Sweethearts’ op een paard. Verder zong Cox: ‘I’ll never fall in love again’, Monarchie’ en ‘Zij was knetter’. Maar welke nummers bij welke sets horen, is een beetje gokken. want de opnames zijn er natuurlijk niet meer.
De wereld slaapt
© Beeld en Geluid
© Beeld en Geluid
Jos van Grieken, grafisch ontwerper bij de Nederlandse televisie (tot 1980) tekende een slapend wereldbolletje aan het strand. Als de toneelmeester de schuifjes en het ijzerdraadje bewoog dan dreven de wolkjes, kabbelde de zee en knikkebolde het figuurtje. Het is niet meer te achterhalen in welke context of in welk programma deze plaat gebruikt werd. Maar eigenlijk is dat ook wel leuk, nu mag je zelf verzinnen wat het betekent.
Nog meer ontwerpen van Jos van Grieken uit de collectie van Beeld en Geluid zijn te zien in de Beeldengeluidwiki.nl via deze link: Gallery: Jos van Grieken. En ergens zit dit zelfportret (rechts) verstopt. Goed zoeken!
Freek Biesiot: “programma niet bekend”
UPDATE 18 sept: Gevonden! Uit het fotoarchief van de voormalige NOS fotodienst, onlangs geheel gedigitaliseerd door het Instituut voor Beeld en Geluid, blijkt dat het gaat om een kindermusical met de titel In tierelantijn, opgenomen op 11-5-1968 en uitgezonden op 8-6-1968 door de AVRO. Met kinderkoor De Schellebellen onder leiding van Paula van Alphen.
Bij het registreren van het archief van decorontwerper Freek Biesiot willen we natuurlijk zoveel mogelijk informatie bij de stukken vastleggen. Op zijn minst een jaartal en een programmatitel. Nu is dat bij de meeste decortekeningen niet zo’n probleem. Rechtsonder staat, net zoals bij bouwtekeningen, alle informatie die nodig is: ontwerper, assistent, opnamedata, productienummer en (werk)titel. En zelfs als de programmatitel ontbreekt of geen ‘hits’ oplevert in het televisiearchief van Beeld en Geluid, kan op basis van de rest van de gegeven via andere collecties en databases meestal de titel nog wel achterhaald worden.
Voorbeeld van de ‘metadata’ op een decortekening uit het archief van Freek Biesiot. Men was zuinig met papier. Zo zie je op decortekeningen uit de jaren zeventig nog steeds het NTS logo van vóór 1969.
Maar het archief van Freek bevat ook objecten die niet voorzien zijn van zo’n handig kadertje ‘metadata’, maquettes bijvoorbeeld. Van de oudste maquettes in zijn archief hebben we nog geen datum en jaar gevonden. Wat we wél weten is dat het gaat om een kinderprogramma van regisseuse Anneke Hoog-Antink voor de AVRO. Freek meent zich te herinneren dat het een musical-achtig programma was uit 1965. Volgens Anneke is het decor gebruikt in de aflevering ‘Portret van een gauwdief’ uit de serie Eb en Ebbeltje, uitgezonden op 11 mei 1968. De site Kindernet.tv vermeldt daar echter Jaap Binnerts (echtgenoot van Anneke) als decorontwerper. Onderzoek in de collecties van Beeld en Geluid geeft geen uitsluitsel, er is geen programmamateriaal van het genoemde programma te vinden. En op de Ed en Ebbeltje–foto’s van het ANP is niets te zien van deze blauwe huisjes. Het kan dus goed dat de maquette voor een ander (eerder?) programma van Anneke bestemd was.
Maquette voor onbekend AVRO-kinderprogramma uit de jaren zestig. Ontwerp: Freek Biesiot. © Beeld en Geluid
Tekening voor onbekend AVRO-kinderprogramma uit de jaren zestig. Ontwerp: Freek Biesiot. © Beeld en Geluid
U voelt hem al aankomen… Herkent u dit programma? Reageer op dit bericht of mail naar info@vormvanvermaak.nl.
Titelkaarten van Doeve
Omdat de tentoonstelling bij Arti et Amicitiae nog maar één week te zien is, blog ik hier nog even door over Eppo Doeve. De illustrator was vele malen op de televisie te zien als illustrator en ‘bekende Nederlander’. Waarschijnlijk vaker dan we ooit kunnen achterhalen. Uit de jaren vijftig zijn veel foto’s van zijn televisieoptredens bewaard gebleven (te zien in deze gallery in de Beeldengeluidwiki.nl), de fabels van Pola en Doeve zijn ook terug te zien (bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid) en uit het omvangrijke Doeve-onderzoek van Jop Euwijk van het Persmuseum komen ook af en toe televisie-ontwerpen naar boven. Zoals deze set titelkaarten voor liedjes van Charles Aznavour.
Vermoedelijk gaat het om een AVRO-uitzending van Club Domino van regisseur Karel Prior Voor de AVRO. Dat geeft meerdere mogelijkheden. Het kan kan om een optreden van Aznavour in het Kurhaus. Dat optreden werd in twee delen opgenomen in eind 1964 en uitgezonden in december 1964 en juni 1965. Maar misschien zijn ze wel eerder gebruikt tijdens een optreden in Theater Domino van 17 mei 1963. In ieder geval zijn ze niet in kleur uitgezonden, dat was waarschijnlijk om de artiest en het publiek in de zaal te bekoren.
Peter Zwart: Kostuumontwerpen
In de Doeve-tentoonstelling zijn naast grafische ontwerpen, schilderijen, de televisiefabels en monumentale werken ook decorontwerpen en kostuumontwerpen te zien. Daardoor gingen mijn gedachten tijdens het tentoonstellingsbezoek ook uit naar een andere alleskunner en tijdgenoot van Doeve: Nederlandse eerste ontwerper bij de televisie, Peter Zwart.
Waarschijnlijk hebben ze elkaar gekend of op zijn minst ontmoet. Peter Zwart woonde sinds 1942 in Laren en Doeve woonde tussen 1936 en 1948 ook in het Gooi. Hoewel Doeve lid was van ‘De Vereniging van Beeldende Kunstenaars Laren-Blaricum’ en Zwart van de daarvan afgesplitste ‘De Gooische schildersvereniging’ hebben ze beide affiches ontworpen voor tentoonstellingen en feesten in Hotel Hamdorff, het thuishonk van deze twee verenigingen.
Maar terug naar decors en kostuums. Anne-Mieke Bovelett, de kleindochter van Peter Zwart, liet me onderstaande kostuumschetsen zien. Haar grootvader maakte ze voor de opera De ontvoering uit het Serail (KRO, 15-09-1963), voor televisie geregisseerd door Ben Mettrop. Constanze, een Spaanse jonkvrouw wordt ontvoerd en aan de harem van de Turkse keizer Bassa Selim toegevoegd. Haar verloofde Belmonte probeert haar met een list te bevrijden. Verrassend voor een opera: er gaat niemand dood aan deze liefdesperikelen.
edelvrouw Constanze, gespeeld door Marilyn Tyler
edelman Belmonte, gespeeld door Ottman Fraai
de Turkse keizer Bassa Selim, gespeeld door Johan Fiolet
Blondje, dienstmeid van Constanze gespeeld door Annette de la Bije
Pedrillo, knecht van Belmonte en de vriend van Blondje gespeeld door Rudolf Kat
harembewaker Osmin, gespeeld door Guus Hoekman
“haremmeisje”
“Parsofza” (?)
“officier”
“neger jongen”
“matroos”
“wachter”
‘Nieuwe’ Doeve-fabels opgedoken
UPDATE 3-6-2013: De fabels zijn verkocht. Een anonieme Doeve-liefhebber heeft ze aan het Persmuseum geschonken.
Ergens in de jaren tachtig zijn ze achtergelaten in een huis in Hilversum. Gelukkig kreeg De Larense Kunsthandel er toen lucht van en stelde de 25 rollen papier veilig. De fabels hieronder zijn dus te koop.
De 25 rollen papier bevatten de illustraties van Eppo Doeve bij de fabels van Alexander Pola voor NCRV’s Hier en nu, gemaakt eind jaren zeventig. Het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid bezit tien van deze rollen met afmetingen van 3 meter breed en tot wel 10 meter lang. Op een rol papier staan soms wel zes verschillende fabels. De fabels van de Larense kunsthandel zijn waarschijnlijk losgeknipt, de afmetingen variëren namelijk van 2 bij 2 m. tot 60 bij 60 cm. Er zitten erg goeie prenten bij, bijvoorbeeld over de ‘Bloed aan de paal’-actie van Freek de Jonge en Bram Vermeulen. De bijbehorende teksten van de fabels zijn allemaal te achterhalen via de televisiecollectie van Beeld en Geluid. Zit er iets van je gading bij? Neem contact op met de Larense Kunsthandel.
