Optische illusies

Posted on 30 maart 2011 by Liselotte Doeswijk

Met perspectief kun je in decors leuke stunts uithalen. Roland de Groot maakte bijvoorbeeld een geweldig decor voor de Teleac, bij de cursus Por Favor. Dat veranderde van het programma-logo in een decor (u leest erover in het boek). In 1971 ontwikkelde NOS-decorontwerper Freek Biesiot een decor voor de Mounties show. Op de foto ziet u verticale halve cirkels, maar als de camera op een bepaalde positie staat, zien kijkers één rond plateau – de rechtop staande bogen vallen weg. Een grap die je één keer kunt uithalen. Biesiot deed het.

Deze foto komt van de voormalige afdeling NOS decorontwerp. Er werden altijd uitgebreid foto´s gemaakt ter naslag. Je weet maar nooit of er later een scéne of een liedje opnieuw opgenomen moet worden. Handig dus als je in het fotoarchief na kunt zoeken of je de juiste kleur hebt. Een grote verzameling foto´s uit begin jaren zeventig – de hoogtijdagen van grote tv-shows en fantastische decors- was bijna in de container beland. Gelukkig dat Biesiot ze er op tijd weer uitviste!

Feest polonaise

Posted on 27 maart 2011 by Liselotte Doeswijk

De aftiteling voor Feest-polonaise is de tweede titelrol van Marcel van Woerkom op dit blog. Deze is gemaakt voor een door de AVRO aangekocht Duits dansprogramma. Buitenlandse programma’s werden altijd voorzien van Nederlandse titel, tussentitels en aftiteling. Best bijzonder eigenlijk. Die gewoonte is op een moment verdwenen, stel je eens voor dat alle Amerikaanse series op de Nederlandse tv een Nederlandse leader en titel hebben! Vermoedelijk is het programma uitgezonden in 1963, want toen werd deze serie “Berühmte tanzer” gemaakt.

De rol is beschilderd met een verfroller die gebruikt wordt in drukkerijen. Daarmee rolde Van Woerkom de verf over sjablonen en ontstond dit moderne en feestelijke schouwspel. Van Woerkom heeft het schilderen onlangs weer opgepakt en de verfroller van toen is dus nog steeds in gebruik. Omdat dit een horizontale rol is moet je even doorklikken om hem groot te zien.

feestpolonaise: klik op de afbeelding om hem in het groot te zien

De andere titelrollen van Marcel van Woerkom bekijken?
1. Willy en Willeke
3. Canadian Sweethearts
4. Willy en Willeke (2)
5. Tatort
6. De Talisman
7. Kermis
8. illustraties voor Rijtest
9. De wereld kreeg televisie

Laatste aanvulling op het programma

Posted on 26 maart 2011 by Liselotte Doeswijk

De laatste spreker is geregeld en het programma voor het symposium en boekpresentatie is rond. Jop Euwijk presenteert de 14e zijn onderzoek naar het leven en werk van Eppo Doeve (1907-1981). Doeve is vooral bekend als politiek tekenaar voor Elsevier, hij schilderde en heeft bankbiljetten en boekomslagen ontworpen. Een illustrator, maar ook een televisiepersoonlijkheid. Samen met Alexander Pola maakte hij politieke fabels, eerst voor Attentie, in de jaren zeventig voor Hier en nu. Pola draagt de fabel voor terwijl Doeve voor de camera het verhaal tekent. Daarnaast trad Doeve op als muzikant en hij was te gast in Wie van de drie en een show met illusionist Chan Canasta. Een veelzijdig man die Doeve.

Doeve en Pola nemen een fabel op, foto uit de collectie van het Persmuseum

Jop Euwijk is onderzoeksmedewerker bij het Persmuseum dat een groot deel van het werk van Doeve beheert. Euwijk studeerde in 2008 af met een onderzoek naar Doeve’s politieke spotprenten in Elsevier Weekend in de periode 1950-1969. Zijn scriptie is online te lezen (pdf): Politieke spotprenten van een magiër.

Kegelbal, pyramide, ijswater

Posted on 24 maart 2011 by Liselotte Doeswijk

Tot ver in de jaren negentig worden leaders nog gemaakt met opmerkelijke spulletjes. Knutsel-tv. De computers van die jaren kunnen hebben nog een hoop beperkingen, zijn duur en lastig te bedienen. De indrukwekkende eerste leader van NOVA (1992, Geert van Ooijen/NOB Design) is een filmopname van een kegelbal in een bak ijswater. Van Ooijen projecteert onderstaande film op de witte kegelbal. Een precisiewerkje, maar ineens is de bal een ronddraaiende wereldbol geworden.

Wel meer bekende vormgeving uit begin jaren negentig is op die manier gemaakt. Met ‘ouderwetse’ technieken en objecten, terwijl het er toch heel modern en strak uitziet. Alsof het in de computer is gemaakt. Lydia Pees, ook bij NOB Design (en een van de gasten op het symposium), maakte een serie netleaders voor Nederland 1. Op een perfecte, gladde pyramide projecteerde Pees haarscherpe filmbeelden. De afgelopen twintig jaar zijn digitale technieken zover ontwikkeld dat de NOVA leader en de Nederland 1 leaders op een laptop op huis-pc gemaakt zouden kunnen worden. Er hoeven -in principe- geen fysieke objecten meer aan te pas te komen. Maar zou het er echt precies hetzelfde uitzien?

Grafiek per strekkende meter

Posted on 22 maart 2011 by Liselotte Doeswijk

De grafici en illustratoren bij de Nederlandse Televisie Stichting (en later de NOS) hebben vermoedelijk duizenden titelrollen gemaakt.

Lange, smalle rollen papier, meestal zwart waar dan met wit en grijs de aftiteling van het programma op geschreven of gedrukt is. Soms alleen simpelweg de tekst netjes onder elkaar, maar vaak ook bijzonder geïllustreerd, beschilderd of bewerkt met andere technieken.

Een kleine fractie daarvan is bewaard gebleven bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en bij de ontwerpers thuis. Marcel van Woerkom was van 1961 tot 1967 in dienst bij de NTS en heeft waarschijnlijk ook enkele honderden titelrollen gemaakt. Daarvan heeft hij er acht bewaard. Die gaan we de komende weken inscannen, aan elkaar plakken en op de site laten zien.

De eerste titelrol is voor het programma Willy en Willeke (AVRO, 1965-1969). Vader en dochter Alberti zongen liedjes en ontvingen muzikale gasten, er werd gedanst, er was een goocheltrucje of een clown. Echt een typisch show-programma uit de jaren zestig. Er zijn niet veel afleveringen bewaard gebleven. Waarschijnlijk was het een maandelijks programma dat live uitgezonden werd en die programma’s werden niet altijd door middel van telerecording (een filmcamera die de uitzending filmt vanaf een televisiemonitor) vastgelegd. De aflevering waar deze aftiteling bij hoort, is er dus niet meer.

Graficus Marcel van Woerkom was de ‘vaste’ ontwerper van deze show en werkte vaker voor de AVRO. Zo had elke ontwerper wel zijn eigen regisseurs en omroepen waar hij of zij met grote regelmaat voor ontwierp. Regisseuse Lucille de Mul was zelfs zo vriendelijk om een referentiebrief te schrijven voor Van Woerkom toen hij zijn geluk ging beproeven in de VS.

Het AVRO-logo (overigens niet door de grafische afdeling van de NOS gemaakt) hoefde niet telkens met de hand nageschilderd te worden. De logo’s werden gekopieerd of er werden stickers gebruikt.

Hoewel illustratie volgens Van Woerkom niet zijn sterkste kant was, vroegen een hoop programma’s (zoals de Willy en Willeke shows) toch om illustratie in plaats van wat abstracter, modern grafisch ontwerp. Zo moest elke ontwerper op alle gebieden ingezet kunnen worden; typografie, illustratie, grafisch ontwerp, kalligrafie. Ze moesten eigenlijk alles kunnen en zeker ook in alle stijlen: illustratief én abstract, modern én kitsch.

Deze titelrol is helemaal met de hand beschilderd. De letters zijn met behulp van een lichtprojector op de rol overgetrokken. Correcties zijn gemaakt met zwarte verf. Het verschil tussen het zwarte papier en de zwarte verf was op televisie natuurlijk niet te zien. Helderheid en contract van de camera waren zo afgesteld dat het zwart ook echt zwart was. (Bij de rol hiernaast is de belichting ook gemanipuleerd; is het echt is de rol veel lichter.)

De titelrollen worden vanaf begin jaren zeventig vervangen door elektronische titelapperatuur. Bovendien wordt door de komst van kleurentelevisie het handmatig vervaardigen van titelrollen een stuk lastiger. Met kleurencamera’s zijn kleine correcties met verf wél goed te zien. Een titelrol illustreren wordt dan een onmogelijke klus.

Ga maar na: deze rol is in werkelijkheid 30 cm breed en 3 meter lang. Je kunt je voorstellen dat als je halverwege een foutje maakt, je niet graag opnieuw gaat beginnen.

Het bijzondere formaat van de titelrollen maakt ook dat ze lastig zijn om te laten zien. Het uitrollen moet voorzichtig gebeuren, zonder dat het papier kreukt of scheurt. Omdat het papier opgerold is heeft het de neiging om weer op krullen, dus je moet minstens met z’n tweeën zijn. Ze exposeren is ook lastig: je hebt een grote muur nodig en lijsten zijn er niet in zulke formaten. In een boek afdrukken is ook lastig. Een reproductie op een website is eigenlijk alleen mogelijk met verticale titelrollen, omdat we gewend zijn om naar boven en beneden te scrollen. Het meest logische is natuurlijk om de rollen opnieuw te filmen!

Bij het naar beneden scrollen is waarschijnlijk wel opgevallen dat er iets niet klopt. De tekst staat ‘verkeerd-om’, van beneden naar boven. Lastig te lezen op de manier waarop hij hier is afgebeeld, maar voor televisie maakt dat natuurlijk niet uit. De rol wordt simpelweg andersom afgerold op het titelrol apparaat. Zo verschijnt de tekst gewoon in de goede volgorde op het scherm. Sommige titelrollen zijn horizontaal, van links naar rechts of juist van rechts naar links. Alles is mogelijk, zolang de toneelmeester (die de titelrol afdraait in de studio) maar weet wat hij moet doen.

De andere titelrollen van Marcel van Woerkom bekijken?
2. Feest-polonaise
3. Canadian Sweethearts
4. Willy en Willeke (2)
5. Tatort
6. De Talisman
7. Kermis
8. illustraties voor Rijtest
9. De wereld kreeg televisie

Storing verzocht

Posted on 21 maart 2011 by Liselotte Doeswijk

Foutjes kunnen best mooi zijn, dat wist NOS-ontwerper Carlo Delbosq maar al te goed. Een storing in een videorecorder gebruikte hij voor de leader van Buch (met Boudewijn Büch), en voor de leader van Opsporing verzocht (1982) saboteren hij en editor Ed Braad de peperdure, pas aangeschafte Quantel edit suite. Ze komen erachter dat, wanneer je een printplaat uit een montagecomputer verwijderd en weer terugstopt, er even een kleurstoring is. Delbosq bedenkt: als ik dit nou vaak herhaal, en die verstoorde beelden achter elkaar zet, heb ik een bijzonder grafisch filmpje. Dat tijdens het proces het hoofd van de technische dienst van de NOS nét een rondleiding verzorgt aan wat gasten (‘hee, wat zit je te doen met die computer?!’), mag de pret niet drukken.

Het ‘mislukte’ resultaat ziet er goed uit, zeker in combinatie met de supermoderne computer letters. Deze worden met video opgenomen van het scherm van de letterzetcomputer (de ‘compugraphic’) en over de andere beelden gemonteerd.

De ontwerper is pas kort werkzaam bij NOS grafisch ontwerp als deze opdracht komt. In eerste instantie zijn zijn collega ontwerpers sceptisch over dit programma: is het wel ethisch verantwoord allemaal? Delbosq praat met de programmamakers en concludeert dat er niets mis is met hun bedoelingen. Opsporing verzocht wordt dus een van zijn eerste grote opdrachten. Hieronder is het originele storyboard van Delbosq te zien, klik op de thumnail voor een volledige weergave. Meer weten over Delbosq… lees het in de Beeldengeluidwiki of in het boek.

Een dure grap

Posted on 19 maart 2011 by Liselotte Doeswijk

Dit jaar bestaat televisie alweer 60 jaar, maar in 1976 vierde men dat het medium 25 jaar bestond. In een feestelijke jubileumshow (titel: Een dure grap) vlóóg het geld ons om de oren. Alsof het niet uitmaakte, wat televisie kostte. NOS-graficus Will Bakker ontwerpt een speciaal briefje van 25 (jaar) met het testbeeld erop. Om er in de show mee te stooien als confetti. De Nederlandse Bank was ‘not amused’.

“De Nederlandse Bank wijst in dit geval op het auteursrecht van bankbiljetten, dat in haar handen is,” schreef een krant nadien. De NOS gaf geen commentaar. Na een onderlinge briefwisseling schreef DNB: “Nu bedoelde programma-serie is geëindigd en de aanwezige voorraad is vernietigd, komt het ons weinig zinvol voor hierover nader te discussieren. Wel spreken wij de hoop uit erop te mogen vertrouwen dat onze bankbiljetten in den vervolge op generlei wijze bij Uw programma’s zullen worden betrokken.” En daarmee was de kous af.

SOS NOS

Posted on 17 maart 2011 by Liselotte Doeswijk

Het vorige NOS logo is misschien wel het meest bekeken logo van Nederland ooit. Ga maar na: Het was dagelijks op televisie. Meerdere keren per dag. En dat 36 jaar lang.

En het doet ook een beetje pijn als zo’n logo verdwijnt. Niet dat het erg is om te vernieuwen, of dat er iets mis is met het logo van Lambie-Nairn uit 2005, maar omdat het zo’n icoon is geworden. Het inspireerde twee grafische ontwerpers (Chris Visser en Henk van het Nederend) tot het maken van deze spoof. Een ode aan de bekendste blauwe letters van Nederland.

(kleine opmerking…de ode was misschien nog beter geweest als ze de oorspronkelijke, niet-schuine versie van Johan Volkerijk van vóór 1995 hadden genomen… )

Update symposium

Posted on 15 maart 2011 by Liselotte Doeswijk

De eerste sprekers hebben bevestigd, het programma van het symposium (en boekpresentatie) begint vorm te krijgen. Wie komen er?

Stephen Emmer, al ruim 25 jaar componist voor televisie, heeft met bijna alle motion graphic ontwerpers wel eens samengewerkt en is dus dé expert om een lezing te geven over het vakgebied.
Karin van der Heijden is expert op het gebied van vormgevers-archieven. Hoe bewaar je je werk, wat is er te doen aan de de continue verandering van dragers en bestandsformaten, welke rol kunnen archieven zoals Beeld en Geluid en het NAGO hierin spelen?
Frans Schupp schenkt daarna zijn werk aan het instituut en dat moet gevierd worden!

In de middag gaan drie ontwerpers met elkaar in gesprek, hun achtergrond, hun opvallendste werk, hun visie op de toekomst. Dit zijn Willem van den Berg, Lydia Pees en Danny Smit. Willem van den Berg begint als punker bij het anarchistische jongerenporgramma Neon, wordt daarna vaste vormgever bij de VPRO, daarna pioniert hij op de computer bij RTL4 en nu heeft hij al vele jaren letterlijk en figuurlijk ‘n Berg werk.

Lydia Pees blijft na haar stage bij NOS grafisch ontwerp werken en werkt mee aan grote restylings als die van het NOS Journaal en Nederland 1. NOS grafisch ontwerp privatiseert en wordt onderdeel van Dutchview, het grootse audiovisuele productie bedrijf in Nederland. Sinds 2002 is ze hoofd van het Dutchview Creative Centre.

Danny Smit is van oorsprong opgeleid als animator, maar werkt zich bij Valkieser op tot een van de creative directors. Daarna beproeft hij zijn geluk in Engeland, waar hij bijvoorbeeld de vormgeving voor de UEFA-cup verzorgt. Daarna weer kleinschaliger aan het werk voor MTV Nederland. Na ontwerp bureau Karma geeft hij nu leiding aan Dare en Cape Rock.

We sluiten natuurlijk af met de presentatie van het boek Vorm van vermaak en een borrel.

Op 14 april dus, bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid op het mediapark in Hilversum. Van 12.30 tot 17.00. We hopen u te zien. Als u geen nog geen uitnodiging ontvangen heeft kunt u zich opgeven via symposium@beeldengeluid.nl. Zie ook: www.beeldengeluid.nl/vormvanvermaak.

Zeldzame haan

Posted on 13 maart 2011 by Liselotte Doeswijk

Televisie wordt niet altijd bewaard. We kennen allemaal wel het verhaal van de overgespoelde afleveringen van Ja zuster, nee zuster. Zo is van televisievormgeving van vroeger helemaal weining bewaard gebleven. Want áls je dan iets bewaard zijn dat natuurlijk de programma’s en niet de kleine stukjes ertussen. Een hele klus dus als je op zoek bent naar nét die ene stationcall.

Een regelmatig terugkerende vraag aan de researchers bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid is waar toch die mooie leaders van Swip Stolks VARA-haan zijn gebleven. Lange, moeizame zoektochten leveren nauwelijks iets op: een deel van een openingscall, een ledenwerfspotje. Terwijl Stolk en René Coelho vele tientallen filmpjes gemaakt moeten hebben.

De zoektocht leidt eerst naar het Nederlands Instituut voor Mediakunst. Logisch, want dat instituut werd immers opgericht door Coelho in 1978. Hetzelfde jaar dat hij en Stolk de complete VARA-vormgeving onder handen nemen. De catalogus geeft het verlossende antwoord: het is bewaard gebleven! In de depots van het Groningen Museum ligt een band met ruim een uur materiaal. Ook heel logisch want daar werd de VARA-haan tentoongesteld toen hij van het beeldscherm verdween. Stolk wordt daarna zo’n beetje de vaste ontwerper bij het museum.

In wat voor staat de (video?)band is en wat er precies opstaat moet ik nog uitzoeken. Tot die tijd moeten we het doen met deze kleine beetjes die door Michel van Dijk verzameld zijn.