Ja zuster, nee zuster

Het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid heeft al het bewaard gebleven beeld en geluid van de legendarische tv-serie Ja zuster, nee zuster online gezet. Op de site is natuurlijk ook de beginleader met de draaiende balkjes te zien. Een bijna aandoenlijk simpel effect dat goed past bij de serie.

Enkele jaren daarvoor gebruikte de Franse ontwerper Jean Fouchet ook van dit soort draaiende balkjes in de titelsequentie voor de film That man from Rio (1964). Hetzelfde effect maar dan met een compleet ander resultaat. Misschien zijn er nog wel meer leaders (of filmtitelsequenties) met draaiende balkjes te vinden?

Meer lezen over deze en andere filmtitelsequenties bij Forget the film, watch the titles.

Rijtest

Naast de titelrollen heeft Marcel van Woerkom ook enkele illustraties bewaard van zijn periode bij de NTS grafische afdeling. Deze illustraties, gemaakt met sjablonen en verfroller, bijvoorbeeld. Ze zijn gebruikt bij AVRO´s Nationale Rijtest in 1965.

Naspeuring in het Beeld en Geluid archief leert dat de animaties (van verkeerssituaties) in het programma niet gemaakt zijn door de grafische afdeling van de NTS. Regisseur Philip Bolhuis maakte deze samen met graficus Henk van Faassen. Voor het maken van animaties hadden de NTS-grafici simpelweg geen tijd. Bovendien beschikte de afdeling niet over de middelen. Als er een animatie gemaakt werd dan moest deze buitenshuis opgenomen worden bij een van de filmstudio’s die zich in de buurt van het televisiegebeuren vestigden. De namen Zimmerman en Gomez kwamen bij de research voor het boek vaak naar boven, maar het waren er waarschijnlijk wel meer. Ieder had zijn eigen voorkeur en omdat het opnemen van een animatie zo’n tijdrovende aangelegenheid was, hing de keuze voor een filmstudio ook sterk af van de kwaliteit van de koffie en broodjes.

De andere titelrollen van Marcel van Woerkom bekijken?
1. Willy en Willeke
2. Feest-polonaise
3. Canadian Sweethearts
4. Willy en Willeke (2)
5. Tatort
6. De Talisman
7. Kermis
9. De wereld kreeg televisie

Schuiftitels

Roy was afgelopen woensdag (18 mei) te gast bij het ‘DWDD van het oosten’ (En Dan Nog Even Dit) om over het boek te vertellen. Voordat hij zijn licht moest laten schijnen over het nieuwe decor van het RTV-Oost Journaal, liet Roy een mooie schuiftitel zien van Jos van Grieken. De nalatenschap van Van Grieken is in beheer bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en daarin zitten een aantal van dit soort bewegende titelkaarten. Het was een beproefde en zeer effectieve methode om iets van beweging aan een grafisch ontwerp toe te voegen. De toneelmeester hield de titelkaart voor de camera en door de schuifjes, draadjes of ijzerdraadjes te bedienen, verscheen in beeld de gewenste beweging. Zo werden voetbaluitslagen bekend gemaakt, vliegroutes uitgestippeld en -zoals Roy hieronder laat zien- op deze manier kon Magere Hein zijn klok laten luiden.

Get Microsoft Silverlight
Roy van Vilsteren te gast in En Dan Nog Even Dit op 18 mei” (begint na 11 minuten)

Helaas weten we verder nog niet zo heel veel over Jos van Grieken. Bij zijn collectie zit geen documentatie, er staan geen namen, data of programmatitels op de illustraties, er is zelfs niet bekend door wie en wanneer de schenking is gedaan. We weten wel dat hij als graficus is begonnen bij een KRO-nieuwsprogramma -een voorloper van het NTS Journaal- in de jaren vijftig. Hij werkte ook bij een productiebureau dat educatieve ‘klankbeelden’ maakte; combinaties van film, dia’s en geluidsopnames. Hij had dus al ervaring opgedaan met bewegende grafiek toen hij bij de NTS grafische afdeling in dienst kwam. Zijn collega’s herinneren hem vooral als iemand met een talent voor kalligrafie (zie ook deze post over Jos van Grieken: dreiging). Maar we weten dus niet voor welke programma’s hij de onderstaande live-animaties heeft gemaakt. Wat opvalt aan veel van zijn werk is dat niet alles in het 4:3 televisieformaat is (zoals de middelste titelkaart). Zijn deze afbeeldingen dan wel gebruikt voor televisie? Wie het weet mag het zeggen…

Schuiftitels van Jos van Grieken, collectie Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid

Kermis

De een-na-laatste titelrol van Marcel van Woerkom op dit blog alweer. Dit is een hele lange horizontale rol voor een variété-programma ergens midden jaren zestig. Veel bekende namen op deze rol (Piet Römer en Martin Brozius bijvoorbeeld) maar de titel van het programma staat er niet tussen. Lastig dus om meer informatie over het programma te vinden. Van Woerkom schilderde deze rol met verschillende tinten wit, grijs en een bruinige soort grijs. Uiteraard zag die bruinige tint er op televisie ‘gewoon’ grijs uit.

Titelrol 'Kermis', klik op de titelrol om hem in het groot te bekijken

De andere titelrollen van Marcel van Woerkom bekijken?
1. Willy en Willeke
2. Feest-polonaise
3. Canadian Sweethearts
4. Willy en Willeke (2)
5. Tatort
6. De Talisman
8. illustraties voor Rijtest
9. De wereld kreeg televisie

Dreiging

Zoals we al hebben gezien bij de titelrollen van Marcel van Woerkom, werden aangekochte buitenlandse programma´s in de jaren zestig vaak voorzien van Nederlandse titel en aftiteling. Jos van Grieken, een zeer goede kalligraaf maakte er ook een heleboel. Uit zijn nalatenschap (in beheer bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid) komen onderstaande voorbeelden.

 

 

De talisman

De zesde titelrol van Marcel van Woerkom op deze site is voor een televisiefilm uit 1964. Het verhaal is gebaseerd op een Duitse opera met natuurijk een hoog aandeel romantiek en drama. Deze titelrol met rozen past daar uitstekend bij. Marcel gebruikte voor deze titelrol een bijzondere techniek. Hij schilderde op glazen platen met inkt en zijn vingers deze rozen. Het papier legde hij op die platen en drukte hij met de verfroller aan. De vallende blaadjes zette hij er later op met behulp van een sjabloon. De sierlijke letters zijn met de hand nageschilderd van een projectie. (doorklikken voor de hele rol!) Continue reading

Tatort

Tatort is de vijfde titelrol van Marcel van Woerkom op deze site alweer. Het gaat niet om de Tatort politieserie die nu nog steeds loopt. Deze serie startte immers in 1970 en Van Woerkom was toen al in de Verenigde Staten aan het werk. Het gaat hier om een tv-film uit 1965 met Horst Tappert, die later bekend zou worden in die andere Duitse crimi Derrick. Tatort kreeg een Nederlandse titel (De brug) en Nederlandse aftiteling. Net als bij de titelrol voor Canadian Sweethearts gebruikte Van Woerkom het standaard lettertype van de hotpress op de afdeling en schilderde net als bij de titelrol voor Feest-polonaise met een verfroller in plaats van een kwast.
(doorklikken voor de complete rol!) Continue reading

Mooi Amsterdam

‘Mooi Amsterdam’ zong Willy Alberti in 1968. Deze titelrol is waarschijnlijk van iets voor die tijd. Maar Amsterdam was ongetwijfeld het thema van deze Willy en Willeke show. Dit is alweer de vierde titelrol van Marcel van Woerkom op deze site en de tweede voor Willy en Willeke (de eerste staat hier). Elke show ontvangen de Alberti’s andere gasten en dus is er elke maand een nieuwe titelrol nodig. Deze rol met dansende Amsterdamse geveltjes is ook het uitgangspunt voor de website van Van Woerkom: Marcel’s Creative Exchange, een prachtige Bed & Breakfast. In Amsterdam natuurlijk .

(doorklikken om de hele rol te zien!) Continue reading

Canadian Sweethearts

Titelrol nummer 3 uit de privé collectie van Marcel van Woerkom is voor een optreden van de ‘Canadian Sweethearts’. Een populair zangduo (het echtpaar Lucille Starr en Bob Regan) in de jaren zestig. Hun single ‘The French Song’ is rond 1965 enorm populair in Nederland. De AVRO nodigt ze uit voor een optreden met Nederlands combo.

Deze rol is relatief kort, er hoeven nu eenmaal weinig mensen genoemd te worden: de artiesten, omroep, dirigent, regisseur, decorontwerper. De maker van de titelrol staat er niet tussen. De ontwerpers werden meestal alleen genoemd als de titelrol en de titelkaarten in het programma (om liedjes aan te kondigen) geïllustreerd waren. Zoals de titelrol van Van Woerkom voor Willy en Willeke.

Het echte grafisch ontwerpen stond wat minder hoog in aanzien dan het illustratieve werk. Er waren immers nogal wat beperkingen ten aan zien van grafiek voor televisie. Zelfs het aantal beschikbare lettertypes was zeer beperkt. De afdeling beschikte wel over een eigen drukpers: de Masseeley hotpress, maar hier zaten maar één of twee lettertypes bij.

Hiernaast is Jan Janiczak, ook werkzaam op de NTS grafische afdeling, bezig met de hotpress. Door verhitting smelten de koperen letters witte folie op zwart papier. Naast hem de letterbak met de de koperen letters.

Als een ontwerper een ander lettertype wenste dan moest hij of zij dat zelf maken. Een aantal van de NTS-ers waren daar heel erg goed in; Jos van Grieken en Hans Moolenaar bijvoorbeeld. Anderen gebruikten een soort diaprojector om letters uit boeken met de hand na te schilderen.

Op deze titelrol is gewoon het standaard lettertype dat bij de Masseeley hoorde gebruikt. Maar in combinatie met de geschilderde vlakken en speelse plaatsing van de tekst is het toch een spannend grafisch ontwerp.

 

 

De andere titelrollen van Marcel van Woerkom bekijken?
1. Willy en Willeke
2. Feest-polonaise
4. Willy en Willeke (2)
5. Tatort
6. De Talisman
7. Kermis
8. illustraties voor Rijtest
9. De wereld kreeg televisie

Toppop

Op 14 april zetten we tijdens het symposium & boekpresentatie Frans Schupp in het zonnetje. Schupp werkte ruim 30 jaar als televisievormgever. Hij begint op de NTS grafische afdeling in 1963 met het maken van  titelkaarten en -rollen.  En dan breekt eind jaren zestig de jongerencultuur door op televisie. Popmuziekprogramma’s worden uitbundig vormgegeven en het moet allemaal bewegen. Schupp werkt samen met regisseur Rien van Wijk aan Doebidoe. Doebidoe wordt Toppop.

Het programma heeft heel veel vormgeving nodig. Naast spetterende leaders en titelkaarten, moeten de optredens er natuurlijk ook waanzinnig uitzien. Meestal worden artiesten meerdere keren opgenomen; één keer in het decor, één keer tegen een blauwe wand, soms nog op locatie. Want als een liedje tien weken in de top 5 staat, wil men niet tien keer dezelfde opname uitzenden. Die variatie aan vormgeving wordt het handelsmerk van het programma.

Een bekend verhaal: er is maar weinig bewegend beeld bewaard van de periode dat Schupp voor Toppop ontwerpt. Begin jaren zeventig worden opname-banden opnieuw gebruikt of weggegooid. Gelukkig heeft Schupp veel bewaard. Hij heeft foto’s gemaakt van het televisiescherm, er zijn  storyboards van leaders die alleen nog in de herinnering van mensen bestaan, surrealistische maquettes die als decor dienden, titelkaarten met de namen van legendarische artiesten als David Bowie en The Who. Allemaal uniek materiaal dat hij schenkt aan het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.

En natuurlijk zijn er op deze site al wat voorproefjes te zien. Zoals de screenshots hiernaast. In het derde scherm ziet u tussen Penny de Jager en Ad Visser één van de effecten van Schupp. Hij had een kastje waarin allerlei grafisch materiaal en objecten gezet konden worden (foto hieronder). Een opname van deze letterkast werd gekeyd met een deel van de opname van een artiest of de presentatie.

Dat keyen (het combineren van twee opnames in één beeld) gebeurt de eerste jaren van Toppop nog in zwart-wit. Met de introductie van kleurentelevisie wordt het programma nog veel uitbundiger. Met behulp van de chroma-key techniek kunnen artiesten in elk gewenst decor geplaatst worden: een maquette, foto of grafisch ontwerp kan dienst doen als decor. Schupp ontwerpt enkele fantasieobjecten hiervoor. Een hoofd met een showtrap uit het oor, waanzinnige constructies die op ware schaal onbetaalbaar zijn om uit te voeren. Maar het werken met chroma-key en miniatuurdecors is toch ook lastig. De artiesten moeten heel precies op de juiste plek staan en er moet rekening gehouden worden met perspectief. De maquettes worden dus maar een enkele keer gebruikt. Op onderstaande foto zijn er een aantal te zien op een tentoonstelling in München 1974. De man met de bakkebaarden is natuurlijk Schupp zelf.

Deze maquettes en nog veel meer Toppop ontwerpen zijn te zien op 14 april bij het symposium & boekpresentatie Vorm van vermaak bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. Aanmelden voor deze middag kan via symposium@beeldengeluid.nl.