Het begin: Henk Tilder

Begin bij het begin. Hoe komen de decorontwerpers bij de NTS? Dit verhaal gaat over de eerste jaren van Henk Tilder bij de NTS.

“Na een opleiding technisch tekenen en militaire dienst las ik een artikel uit De spiegel over televisiedecors. Dat leek me wel wat. Ik kwam terecht bij Decorbouw in de Kampstraat in 1962. Bij mijn sollicitatie kreeg ik te horen: ‘begin maar ergens en dan kom je er wel achter wat je wilt’. Zo werkte ik in verschillende ateliers.

DSCF3881

Decorbouw staat begin jaren 60 in de belangstelling. Lees de artikelen in de tijdlijn ’50 jaar tv-decor.

Op een dag komt een gedistingeerde man binnen met een map onder zijn arm. Hij legt zijn tekeningen op tafel en zegt: “Zo heren, dit gaan wij maken.” Die man was Fokke Duetz en wat hij deed, dàt was wat ik in De spiegel had gelezen, dàt wilde ik worden! Ongeveer gelijktijdig met Tijmen de Bree en Martien van den Dijssel, die later naar de maquetteafdeling gingen, heb ik toen de avondopleiding aan Artibus gevolgt. Het maken van werktekeningen had ik door een opleiding tot technisch tekenaar al onder de knie. Een paar jaar later werd ik ontwerpassistent en daarna decorontwerper.”

Fokke Duetz - Pommetje Horlepiep (NCRV, 1976). Prive-collectie Henk Tilder

Fokke Duetz – Pommetje Horlepiep (NCRV, 1976). Prive-collectie Henk Tilder

Helaas is het hele archief met tekeningen van Tilder verloren gegaan. In het kleine stapeltje bij hem thuis zat wel een aquarel van die gedistingeerde heer die zo’n indruk op hem maakte destijds. Het gaat om een ontwerpschets uit 1967 van de kamer van ‘moeder Maaike’ (Martje Kraats misschien?) uit de serie Pommetje Horlepiep (NCRV, regie Frits Butzelaar), een van de laatste programma’s waar Duetz als decorontwerper aan werkte. In het stapeltje zat ook een mooi werk van Wim Bijmoer (hier te zien), vrij werk van Frank Rosen en toch nog wat decorontwerpen van Tilder zelf. Hieronder zie je bijvoorbeeld zijn ballpoint-tekeningen voor de televisiebewerking van Ibsen’s De wilde eend (NCRV, 17-3-1981, regie Gerard Rekers).

Herinneringen aan: Cor Hermeler

Nick de Weerd stuurde de volgende anekdote over Cor Hermeler. De pastels en aquarellen komen uit de privé-collectie van Henk Eitink (cameraman) en zijn uit 1978 en 1981. 

Cor Hermeler zou exposeren in het Militair Luchtvaartmuseum in Soesterberg met een serie schilderijen in acrylverf van luchtgevechten en militaire vliegtuigen uit de Tweede Wereldoorlog. Het was de dag van de opening en alles was al ingericht en klaar voor de officiële opening om 14.30 die middag. Cor is die ochtend op kantoor bij de NOS en gaat om twaalf uur even naar huis om te eten, hij woonde vlakbij.

Om één uur is hij weer terug en zegt: “Kijk, hoe vind je dit?” Ik kijk er naar en ben verbijsterd! Daar had hij een schilderijtje, gemaakt in pastelkrijt van een wolkenlucht met daar doorheen allemaal condens-lijnen van vliegtuigen. Er is geen herkenbaar vliegtuig waar te nemen, een schitterend werkje met een waanzinnige diepte van blauwe lucht, condens-strepen en wolken. Ik vraag: “Waar komt dat nou ineens vandaan?” “Oh”, zegt Cor, “ik had nog wat inspiratie.” Dit was het schilderijtje waar iedereen zich aan stond te vergapen bij de opening en het werk dat door het museum meteen aan het eind van de middag gekocht werd. Hij had het in een kwartiertje tijdens zijn luchpauze op papier gezet. 

This slideshow requires JavaScript.

Lokatie: Maagdenhuis

Nog voor de decorontwerpers naar de eerste etage in de Ambachtsschool verhuisden, zaten de vier ontwerpers in een hoekhuis in de buurt van studio Irene en de Ambachtsschool in Bussum. Waar precies is nog niet helemaal duidelijk. Dat was zeer waarschijnlijk het zogeheten Maagdenhuis op de hoek van de Kerkstraat en de Landstraat in Bussum. In dit gebouw waren twee kamertjes gereserveerd voor de ontwerpers.

Peter Zwart en Fokke Duetz deelden er een kantoor en Cor Hermeler en Jan van der Does hadden een eigen kamertje. Met de nadruk op ‘tje’, want met twee tekentafels,  vier heren en een fotograaf ziet het er knap vol uit. Na enig speurwerk in het archief van de fotodienst (ondergebracht bij het Instituut voor Beeld en Geluid) heb ik eindelijk een foto gevonden die (zeer waarschijnlijk) in dit gebouw is gemaakt tijdens het bezoek van staatssecretaris Cals aan de NTS op 30 april 1955. Vreemd genoeg ging Cals niet langs bij Duetz en Zwart, of misschien was de fotograaf daar gewoon niet op tijd bij.

Jan van der Does, Cor Hermeler en Jo Cals en (daarachter) Arie van en Dool ©Beeld en Geluid

Jan van der Does, Cor Hermeler,  Jo Cals en (daarachter) Arie van en Dool © Beeld en Geluid

Wim Bijmoer: Wie wat bewaart…

Zo kwamen via Henk Tilder en Martien van den Dijssel een paar ontwerpen van Wim Bijmoer naar boven.

Henk Tilder had helaas maar een heel klein stapeltje ontwerpen over. Nadat de sprinklerinstallatie van de NOS een nacht lang zijn werk had gedaan, vond hij ‘s ochtends in zijn ladenkast zijn tekeningen terug in de vorm van een bruinige soep. Hij kon me dus maar een paar decorschetsen laten zien (die komen hopelijk binnenkort op het blog) en daar zat ook onderstaande prent van Bijmoer tussen. Bijmoer schreef op de achterzijde dat het een achtergallerij voorstelt in Nederlands Oost Indie rond 1900. Het is een voorstudie voor De stille kracht, het bekende boek van Couperus dat in 1974 door Walter van der Kamp op televisie gebracht werd. Bijmoer was verantwoordelijk voor decorontwerp, Theun van de Woestijne assisteerde hem daarbij.

Wim Bijmoer - De stille kracht, 1974

Wim Bijmoer – De stille kracht, 1974

Bijmoer in een set van De stille kracht, 1974 © Beeld en Geluid

Bijmoer in een set van De stille kracht, 1974 © Beeld en Geluid

In een interview in het Parool in 1984 vertelt Bijmoer over een van de sets in De stille kracht die hij zelf minder geslaagd vond. Een koele, strak witte galerij in het paleis van de regent werd in opdracht van de regisseur helemaal volgehangen met schilderijen met Hollandse molentjes. Onmogelijk volgens Bijmoer: “zo’n regent neemt het portret van zijn vrouw mee en nog een familiestuk waar hij bijzonder aan gehecht is” en geen schilderijtjes met molentjes dus.

Na een bezoek aan Henk Tilder ben ik ook langs geweest bij Martien van den Dijssel. Hij had veel interessante foto’s en documenten (waar ik later hopelijk op terug kom) en vlak voor ik met een volgepakte rugzak wilde vertrekken, toverde hij uit een houten NTS-grafiek-koffer nog een kostuumschets van Bijmoer tevoorschijn. Niet uit De stille kracht, dat is wel duidelijk, maar helaas staat hier geen informatie op de achterzijde.

Kostuumontwerp Wim Bijmoer

Kostuumontwerp Wim Bijmoer

 

Swiebertje

Bij Rinus Does thuis hangen een aantal decorschetsen voor Swiebertje. Twee prenten vertonen craquelé, maar de andere twee zijn in perfecte staat. De ontwerpen zijn niet gesigneerd, maar vermoedelijk zijn ze van Juliënn van der Erve. Via deze link kan je onderstaande schetsen vergelijken met de setfoto’s van het uitgevoerde decor: Gallery: Swiebertje.

Rinus Does begon in het decorcentrum aan de Kampstraat als werkvoorbereider, wat later Decor Productie Leider (DPL) zou gaan heten. In die hoedanigheid werkte hij onder meer mee aan Swiebertje. De taak van Rinus Does was het hele decor-productieproces in goed banen te leiden: de tekeningen verspreiden, ramingen maken, materialen bestellen, nacalculatie, aansturen van de uitvoerder en de verschillende vakgroepen, en later ook het opstellen van en onderhandelen over budgetten en contracten met vrije producenten zoals John de Mol. Does bewaarde bijvoorbeeld ook de productieschema’s en contracten voor De 100.000 gulden show en Ron’s Honeymoon quiz die beide in Aalsmeer opgenomen zijn in decors van Roland de Groot.

Sterrenshow, ontwerp Hub Berkers

Does heeft ook een stapeltje detailtekeningen en planningen voor shows uit de jaren tachtig, zoals de Sterrenshow (Hub Berkers), de Showbizzquiz (Richard Heidentrijk), Op naar de top show (Auk de Vries), de Lotto show (Guus van den Heuvel), Klassewerk (Johan Verhoog), Karel (Mia Schlosser), Strand cross (Arnold Kroon), In de hoofdrol (Peter Gabriëlse) en Kwistig met muziek (Jan P. Koenraads).

Naast programmamateriaal kon Rinus Does me ook interessante bedrijfsmatige documenten laten zien, onder andere het mede door hem ontwikkelde PRISMA project-informatiesysteem (1984), een functiebeschrijving van de nieuwe functie ‘estimator’ (1988), een overeenkomst tussen het NOB en de vakbonden over de grote ontslagronde van 1991 en een aantal marketingbrochures van het NOB. Deze en andere documenten over het decorproductieproces en de NOS/het NOB zijn een goede aanvulling op de bronnen over de geschiedenis van de Afdeling Decorontwerp en zal ik daarom binnenkort toevoegen aan de tijdlijn ’50 jaar tv-decor’.

Het begin: Nick de Weerd

Begin bij het begin: de sollicitatie. Het zesde verhaal in deze rubriek is van Nick de Weerd. Hij treedt in juni 1970 in dienst als ontwerpassistent.

Kantoortuin - foto prive archief Nick de Weerd

Kantoortuin – foto prive archief Nick de Weerd

“Mijn moeder had een advertentie gezien -ik heb hem nog altijd-, de NOS zocht ontwerpers en assistenten. Ik had daar helemaal geen opleiding voor, want er werd kunstacademie gevraagd. Maar mijn moeder zei: ‘niet geschoten is altijd mis.’ Tot mijn verbazing kreeg ik een uitnodiging. Mijn werkwijze bleek exact de werkwijze te zijn die ze bij de NOS gebruikten, dus zei Jan van der Does: ‘je bent welkom’.
Je moest wel een soort ondergrond hebben. Ik was bezig met binnenhuisarchitectuur en een van de voorwaarden was wel dat ik dat af zou maken. Heb ik uiteindelijk niet kunnen doen, maar goed.

Ik ben dus in juni 1970 begonnen en werd meteen in het team van De kleine waarheid gezet van ontwerpers Jaap Binnerts en Dorus van der Linden en ontwerpassistent Henk Tilder. Eerst moest ik een proefaflevering tekenen voor aflevering twee. Deze werd beoordeeld door Van der Does en Aart Terdu, die chef van de assistenten was. Mijn tekeningen werden goedgekeurd en vanaf aflevering drie werd ik bij het echte werk betrokken. Na De kleine waarheid heb ik een tijd alle ontwerpen uitgetekend voor Arnold Kroon en Jenni van Geest bij wie ik op kamer 101 zat, boven de oude ingang van de studio’s. De eerste keer dat ik met Freek Biesiot moest werken, had hij er vreselijk de pest over in. Geen idee waarom? Hij zat helemaal aan de andere kant van de kamer en gooide een glas naar me. Ik kon maar net op tijd bukken. Maar na de eerste samenwerking was het OK en hebben we heel vaak samengewerkt.

This slideshow requires JavaScript.

De foto’s hierboven zijn van mijn werkplek in de kantoortuin, waar we daarna naar toe verhuisden. Met kasten, decorstukken en parasols probeerden we er nog een beetje privacy te creëren, maar het was een ramp om daar te werken.”

Advertentie Decorontwerp mei 1970 kopie

Herinneringen aan: Jaap Binnerts

Herinneringen van Dorus van der Linden aan Jaap Binnerts:

“Jaap Binnerts was bij zijn aantreden als decorontwerper bij de NTS eigenlijk de enige gediplomeerde decorontwerper. Hij had na zijn opleiding aan de toneelschool in Arnhem een opleiding scenografie in Dusseldorf gevolgd. Jaap was geen groot technisch teken- of schildertalent, zijn tekeningen zagen er soms een beetje onbeholpen uit maar zijn decors waren dat zeker niet!

Ik heb het genoegen gehad een flinke periode met hem samen de decorontwerpen voor De kleine waarheid met Willy van Hemert te mogen maken. Wij hadden zeker de indruk dat Willy liever met een van de ‘oude rotten’ (bijvoorbeeld Fokke Duetz) aan deze serie was begonnen in plaats van twee onervaren ontwerpertjes. Maar Fokke Duetz werkte op dat moment aan Klop op de deur (KRO, Peter Holland, 1970).

We werkten samen, dat betekende niet dat we samen aan één ontwerp stonden te tekenen. We hadden onderling een verdeling gemaakt op basis van de beschikbare studiofaciliteiten, wat inhield dat we soms in één studio decors hadden staan van ons beiden.

De samenwerking met Jaap in deze periode is echt altijd heel goed geweest. Hij was de aanjager om te protesteren als er problemen waren met budgetten of andere productionele perikelen. Ikzelf was meer de wat diplomatieke onderhandelaar naar Willy van Hemert en soms naar Caroline Kaart, die mee de decors kwam keuren in de studio. Jaap en ik hadden een totaal verschillende manier van werken maar er was wel een grote waardering voor elkaars werk.

Het 'Vondelpark' van Binnerts siert de cover van het boek van Willy van Hemert over zijn televisiebelevenissen.

Het ‘Vondelpark’ van Binnerts siert de cover van het boek van Willy van Hemert over zijn televisiebelevenissen.

Ik herinner me nog goed een ontwerp van Jaap voor een scene in het ‘Vondelpark’. Hij had uitgepakt met een vijver met eendjes, een wallekant met (echte) graszoden en verhoogde wandelpaden met grint. Op het plaatje was het een ‘plaatje’! Maar toen Willeke Alberti met een antieke kinderwagen het park binnen kwam rijden leek het of er een tank binnenreed. Het park was gebouwd op praktikabels die voor het geluid werkte als een klankkast en daarmee was elke echtheidswaarde van het schitterende plaatje doorgeprikt.

Jaap heeft veel, voornamelijk dramaproducties, van decors voorzien en volgens mij heeft zijn acteursopleiding ook veel bijgedragen aan zijn decorontwerpen. Hij kon drama daardoor beter ‘invoelen’ dan wij. Wat hij ook erg goed kon invoelen was muziek! Op feesten kon je Jaap vaak bezig zien als ‘muzikant zonder instrument’ en dat deed hij geniaal. Mij verbeterde hij altijd in mijn uitspraak: “Dorus, het is ‘nieuw’ en niet ‘nuuw'”, zei hij dan. Ja, hij had spraaklessen gehad! Ik denk aan Jaap altijd met bewondering en weemoed terug”

Bewegend beeld: Jan van der Does en Jef de Groot

De AVRO zendt in seizoen 1959/1960 een achtdelige serie over televisie uit (Dat is TV) in het kinderuurtje op woensdag. In de derde aflevering is het decor aan de beurt. Ageeth Scherphuis ondervraagt Jan van der Does en Jef de Groot over de totstandkoming van een decor. Als voorbeeld nemen ze de aankomende Weekendshow. We krijgen een kleine rondleiding bij Decor Uitvoering, de afdeling van Jan Noorda waar houtbewerkers, schilders en andere vakmannen aan de verschillende zet- en hangstukken werken en waar Ger Nooy achterdoeken schildert. We zien de opbouw in de studio en de repeties met artiesten en changementen.

Ook leuk: de foto’s van de decormaquette voor de Kerstuitzending van de Weekendshow enkele weken ervoor: Gallery: Weekendshow en de papieren ‘drie-in-een’ maquettes die Jan van der Does voor enkele andere Weekendshows maakte.

Met dank aan de AVRO en Beeld en Geluid voor het beschikbaar stellen van dit fragment.

Herinneringen aan Jo Rens?

Jo Rens werkte van 1965 tot zijn dood in 1972 als decorontwerper bij de Afdeling Decorontwerp. Nick de Weerd stuurde dit prachtige portret gemaakt door Cor Hermeler. Als je meer informatie hebt over het leven en werk van Jo Rens, (zodat ik zijn biografie en oeuvrelijst in de Beeldengeluidwiki aan kan vullen) of als je een herinnering aan deze ontwerper wil delen, dan hoor ik graag van je.

Jo Rens, getekend door Cor Hermeler

Jo Rens, getekend door Cor Hermeler